Janusz Makarczyk

---

Dzieciństwo i lata szkolne

Janusz Makarczyk, najstarszy z trzech synów inżyniera Stefana (1876–1930) oraz Heleny z Rybarskich (1881–1931), był brat Zbigniewa (1904–1963) i Jerzego (1905–?). Jego dzieciństwo wypełnione było wspomnieniami spędzonymi w domu dziadków Rybarskich w Warszawie.

W latach 1910–1912 uczęszczał do szkoły powszechnej, gdzie stawiał pierwsze kroki w edukacji. Następnie kontynuował naukę w Gimnazjum gen. Pawła Chrzanowskiego, które stanowiło ważny etap jego młodzieńczych lat.

W wyniku wybuchu I wojny światowej w 1914 roku, rodzina Makarczyków została zmuszona do ewakuacji do Kijowa. Tam, od października 1915, Janusz uczęszczał do gimnazjum polskiego, gdzie miał okazję kontynuować swoją edukację mimo trudnych warunków wojennych.

Po zakończeniu tej niełatwej doby, w 1918 roku, powrócił do Warszawy i kontynuował naukę w Szkole Męskiej Rady Głównej Opiekuńczej, co było kolejnym krokiem na jego drodze do przyszłych osiągnięć.

Udział w walce o niepodległość i studia

Janusz Makarczyk, polski patriota, 1 września 1918 roku dołączył do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), a zaledwie trzy miesiące później brał aktywny udział w rozbrajaniu niemieckich jednostek. 10 grudnia 1918 roku, jako ochotnik, został przyjęty do wojska. Jego heroizm zaowocował tym, że znalazł się na froncie w ramach 21 pułku piechoty. Od 15 stycznia 1919 roku pełnił służbę w Dowództwie „Wschód” pod komendą generała porucznika Tadeusza Jordana Rozwadowskiego, gdzie pracował jako szeregowy do specjalnych zleceń.

W lutym 1919 roku brał udział w obronie Lwowa, co było dowodem na jego zaangażowanie w niepodległość Polski. W czerwcu tego samego roku powrócił do Warszawy na tzw. urlop akademicki. 28 czerwca zdał egzamin dojrzałości w Szkole Męskiej Rady Głównej Opiekuńczej, przekształconej później w Gimnazjum św. Kazimierza. Po tym znaczącym osiągnięciu, Janusz Makarczyk zapisał się na Wydział Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Kiedy Armia Czerwona zbliżyła się do Warszawy, 17 lipca 1920 roku ponownie zgłosił się jako ochotnik do wojska. Został wcielony do Dywizjonu Szkolnego Artylerii Zenitowej, który wówczas powstawał. Po odbyciu szkolenia prowadzonego przez kapitana Ernesta Jeana-Renauda, został przydzielony do obsługi działa w 1 baterii zenitowej automobilowej pod dowództwem porucznika Eugeniusza Baranowicza. Wraz z tą baterią, której dowództwo później objął porucznik Andrzej Miziewicz, uczestniczył w działaniach pościgowych rozpoczętych 17 sierpnia 1920 roku.

Bateria, z którą działał, najpierw została przyłączona do Grupy Artylerii generała Ignacego Ledóchowskiego, a później współdziałała z 21 Dywizją Piechoty Górskiej dowodzoną przez generała Andrzeja Galicę. Używana była podczas kilku istotnych walk, w tym pod Sokółką, Kuźnicą Białostocką, Grodnem oraz Dubrowlanami nad Niemnem. Po tych zmaganiach, bateria kwaterowała w okolicach Lidy, gdzie 26 października 1920 roku powróciła do Warszawy. 4 listopada 1920 roku Janusz Makarczyk został zdemobilizowany w stopniu bombardiera rezerwy.

W roku akademickim 1921/1922 Makarczyk przeniósł swoje studia na Wydział Prawno-Ekonomiczny Uniwersytetu Poznańskiego, który ukończył w lipcu 1923 roku. Jego wykształcenie ukoronowane zostało uzyskaniem dyplomu magistra nauk ekonomiczno-politycznych 3 listopada 1926 roku.

W służbie dyplomatycznej

W wrześniu 1923 roku Janusz Makarczyk zainaugurował swoją karierę jako urzędnik Konsulatu Rzeczypospolitej Polskiej w Chicago. W tym samym czasie podjął naukę na Wydziale Filozofii na Sorbonie w Paryżu. Równocześnie pełnił rolę korespondenta dla „Kuriera Warszawskiego”, a także dla mediów polonijnych, takich jak „Rekord Codzienny” w Detroit oraz „Nowiny Polskie” w Milwaukee.

W 1924 roku z sukcesem zdał egzamin dyplomatyczno-konsularny, natomiast na wiosnę 1926 roku zakończył egzaminy na Sorbonie. Od maja 1926 roku jego nową destynacją stał się Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej w Jerozolimie. W tej samej epoce rozpoczął badania historyczne nad okresem rządów Haruna al-Raszyda oraz nad dziejami powstania Sandżów, odwiedzając takie kraje jak Turcja, Syria i Arabia Saudyjska.

Po powrocie do Polski w styczniu 1927 roku, Janusz Makarczyk podjął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Przez pewien czas zajmował stanowisko sekretarza Sekcji Badań Tropikalnych Ligi Morskiej i Rzecznej. Od 1934 roku pełnił rolę wiceprzewodniczącego Wydziału Morskiego Ligi Morskiej i Kolonialnej oraz sekretarza generalnego Polskiego Komitetu „Pro Palestina”. W latach 1927-1928 aktywnie uczestniczył w międzynarodowych kongresach dotyczących problemów ekonomicznych emigracji zarobkowej, zdobywając doświadczenie jako sekretarz polskiej delegacji w komisjach emigracyjnych, które odbywały się w Rio de Janeiro, Paryżu, Brukseli oraz Berlinie.

Dziennikarz i pisarz

Debiut Janusza Makarczyka miał miejsce w maju 1922 roku, kiedy to opublikował felieton dotyczący Eugeniusza Małaczewskiego w poznańskim dwutygodniku „Akademik” (1922, nr 5). Prace tego utalentowanego dziennikarza były szeroko rozpowszechniane, a jego korespondencje z Ameryki i Brazylii ukazywały się w „Kurierze Warszawskim”. Te doświadczenia otworzyły mu drzwi do pełnienia roli korespondenta w tej samej redakcji. Janusz podróżował m.in. do Turcji i Egiptu, skąd przekazywał reportaże oraz artykuły publicystyczne do wielu gazet, w tym „ABC”, „Kurierze Poznańskim”, „Naokoło świata”, „Rzeczypospolitej”, „Świecie” oraz „Tygodniku Ilustrowanym”.

Oprócz aktywności dziennikarskiej, Makarczyk zrealizował również swoje ambicje literackie, publikując kilka książek, w tym:

• „Przez Palestynę i Syrię. Szkice z podróży” (Warszawa 1925),
• „USA. Obrazki z Ameryki powojennej” (Warszawa 1925),
• „Nowa Brazylia. Dżungla–osiedla–ludzie” (Warszawa 1929).

W tym samym okresie ukazały się jego pierwsze beletrystyczne utwory dla dorosłych oraz młodzieży, takie jak:

• „Bezdroża pragnień” (Warszawa 1926),
• „Wyzwolony harem” (Warszawa 1927; Bydgoszcz 1991),
• „Amerykańska karuzela” (Warszawa 1929),
• „Przez morza i dżungle. Powieść dla dorastającej młodzieży” (Lwów–Warszawa 1931; Katowice 1957, 1964, 1968, 1970, 1984),
• „R. Seem. Opowiadania” (Warszawa 1933).

Prócz pisania, Janusz Makarczyk miał także zainteresowania w dziedzinie teatrologii. Odbył praktyki w teatrze Michoudiéra w Paryżu, co zaowocowało wystawieniem jego sztuki „Harun al-Raszyd” (Kalif z Bagdadu) zarówno w Bułgarii (Sofia, Burgas, Warna), jak i w Niemczech (Berlin) w latach 1932 i 1935.

W latach 1931–1933 Makarczyk prowadził wykłady na temat polityki kolonialnej mocarstw w Wolnej Wszechnicy Polskiej oraz nauczał techniki korespondencji zagranicznych w Wyższej Szkole Dziennikarskiej w Warszawie. W kwietniu 1934 roku udał się do Monrovii, gdzie nawiązał współpracę z rządem Liberii w zakresie polityki i gospodarki. Jednak narastające niezadowolenie władz z wyników tej współpracy, związane z ambicjami kolonialnymi, doprowadziło do jego wycofania się z działalności w Lidze Morskiej i Kolonialnej.

Relację z jego ekspedycji do Liberii zrealizował w formie książki pt.: „Liberia–Liberyjczyk–Liberyjka” (Warszawa 1936). Po powrocie do kraju, Janusz odbył podróż po Afryce Północnej, gdzie odwiedził Algierię, Tunis i Maroko, niestety zapadając tam na gorączkę tropikalną.

Od 1931 roku był także udziałowcem w Bydgoskich Zakładów Przemysłowych. Pomiędzy styczniem 1935 a sierpniem 1939 roku pełnił funkcję delegata zarządu w Zakładach „Elektro” S.A. w Łaziskach Górnych. Jego działaność obejmowała liczne negocjacje w Bliskim Wschodzie, Afryce i Azji dotyczące dostaw surowców, w tym rudy chromu.

W trakcie wielu podróży Janusz gromadził materiały na temat tematyki marynistycznej, co przełożyło się na publikację książek takich jak:

• „Porty i marynarze. Humoreski sentymentalne” (Warszawa 1934),
• „Na morzu i o morzu” (Warszawa 1937).

Wojsko

Po zakończeniu kształcenia na Uniwersytecie Poznańskim Janusz Makarczyk podjął się starań o uzyskanie stopnia podporucznika. Z powodu wyjazdu za granicę oraz potrzeby zebrania niezbędnych dokumentów, w tym zaświadczeń od niegdysiejszych przełożonych, proces ten uległ prolongacie. Ostatecznie, w listopadzie 1926 roku, dzięki decyzji wydanej przez Prezydenta RP, przyznano mu stopień podporucznika rezerwy.

W lipcu 1929 roku ukończył trzytygodniowy kurs obrony przeciwlotniczej, który był dedykowany oficerom oraz podchorążym rezerwy. Kurs odbył się w 1 Pułku Artylerii Przeciwlotniczej z siedzibą w Warszawie. Janusz Makarczyk czterokrotnie uczestniczył w ćwiczeniach rezerwy w tym pułku, co miało miejsce w latach 1929, 1930, 1932 oraz 1935. W ciągu tych ćwiczeń pełnił różnorodne funkcje, w tym dowódcy plutonu ciężkich karabinów maszynowych oraz dowódcy baterii artylerii przeciwlotniczej.

Na mocy zarządzenia Prezydenta RP, w lipcu 1936 roku, jego kariera wojskowa uległa awansowi, gdyż otrzymał stopień porucznika. W lutym 1939 roku, w wyniku decyzji ministra spraw wojskowych, doszło do zmiany przydziału jednostki macierzystej. Z 1 Pułku Artylerii Przeciwlotniczej przeniesiono go do 11 Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej, który stacjonował w Stężycy.

Wojna

24 sierpnia 1939 roku to data, która na zawsze wpisała się w historię Jana Makarczyka. Został on wtedy zmobilizowany przez swoją jednostkę jako dowódca 22 Baterii Motorowej Artylerii Przeciwlotniczej. W ramach dowództwa, kierował on zgrupowaniem artylerii przeciwlotniczej w rejonie Sandomierza i Tomaszowa Lubelskiego, wchodząc w skład Grupy „Sandomierz” pod dowództwem ppłk. Antoniego Sikorskiego. Jego bateria odznaczała się znakomitymi osiągnięciami, zestrzelając aż 28 samolotów, co czyniło ją najbardziej efektywną jednostką artylerii przeciwlotniczej operującą we wrześniu 1939 roku.

Niestety, los był dla niego niełaskawy. 25 września 1939 roku, po odniesieniu ran, został wzięty do niewoli przez niemieckie siły. W Oflagu VIIA Murnau pełnił szereg istotnych ról, m.in. był oficerem do specjalnych zleceń generała dywizji Juliusza Rómmla. W tym okresie aktywnie angażował się w działalność edukacyjną, prowadząc tajne kursy wykładowe z zakresu historii Arabów oraz polityki kolonialnej, co świadczy o jego wszechstronnych zainteresowaniach i wiedzy.

Po wyzwoleniu

Po zakończeniu II wojny światowej i wyzwoleniu obozu, co miało miejsce 8 maja 1945 roku, Janusz Makarczyk powrócił do Polski. Już w czerwcu tego samego roku zaczął pełnić funkcję oficera łącznikowego w Misji Wojskowej Wojska Polskiego, która miała swoją siedzibę w Paryżu. Misja ta była kierowana przez generała brygady Mariana Naszkowskiego, a Makarczyk brał udział w działaniach m.in. we Frankfurcie nad Menem.

W sierpniu 1945 roku jego kariera nabrała nowego kierunku, gdyż został oddelegowany do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdzie objął stanowisko radcy. Z początkiem roku 1946, w okresie od stycznia do lipca, służył jako chargé d’affaires w Polskim Poselstwie z siedzibą w Kairze. Niestety, tam miał pecha, ponieważ zapadł na paratyfus, co znacznie wpłynęło na jego dalsze życie zawodowe.

Po powrocie ze szpitala, jego umiejętności i doświadczenie zostały docenione, co doprowadziło do awansu. Otrzymał on bowiem odpowiedzialną funkcję naczelnika Wydziału Wschodniego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdzie miał możliwość wpływania na politykę zagraniczną kraju.

Praca naukowa

W lipcu 1947 roku Janusz Makarczyk złożył wniosek o zakończenie swojej służby dyplomatycznej, decydując się na pełne poświęcenie pracy w dziedzinie nauki i historii. Wkrótce po tym, w jesieni tegoż roku, przeniósł się do Krakowa, gdzie 24 września 1948 roku uzyskał stopień naukowy doktora na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tematem jego dysertacji była „Historia Sudanu”.

Już od 2 kwietnia 1949 roku, pełnił funkcję adiunkta w Katedrze Filologii Orientalnej na tej samej uczelni, gdzie prowadził wykłady oraz ćwiczenia dotyczące historii Bliskiego Wschodu. Po upływie dwóch lat Makarczyk objął stanowisko kontraktowego wykładowcy historii polityki państw europejskich w latach 1870–1914.

W międzyczasie był również wykładowcą historii powszechnej nowożytnej w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie, gdzie pracował w latach 1950–1953. Działalność akademicka w tym okresie owocowała m.in. opracowaniem skryptu „Imperializm na terenach kolonialnych i zależnych w latach 1870–1914”, a także napisaniem monografii pt. „Dzieje Arabów” oraz „Bliski Wschód w latach 1453–1699”. Ostatnie z tych prac miało stanowić jego rozprawę habilitacyjną, choć nie została ona opublikowana.

Niestety, w wyniku tendencyjnej i negatywnej opinii wystawionej przez Okręgową Komisję Rejestracyjno-Weryfikacyjną nr 11 w Krakowie, Janusz Makarczyk został 16 kwietnia 1948 roku przeniesiony do rezerwy. Ostatecznie na podstawie orzeczenia Głównej Wojskowej Komisji Lekarskiej w Krakowie, 4 listopada 1954 roku zwolniono go z obowiązku służby wojskowej.

Powrót do publicystyki

W obliczu zawirowań związanych z trudnościami w szkolnictwie oraz składnikami życia codziennego, autor postanowił wrócić do publicystyki. Miejsce, które stało się jego azylem twórczym, to ulubione Zakopane.

W okresie od 1950 do 1960 roku, stworzył liczne powieści, zarówno dla młodzieży, jak i dla dorosłych, a także utwory sceniczne. Jego artykuły i felietony znajdowały się w pismach, w tym w Rozgłośni „Kraj” Polskiego Radia, z którą współpracował od 1956 roku. Jego opowiadania i powieści cieszyły się ogromnym uznaniem, a wiele z tych dzieł doczekało się licznych wznowień. Wśród nich można wymienić: Dżafar z Bagdadu, Człowiek z białą głową, Widziałem i słyszałem. Wspomnienia podróżnicze, Róże z piasku. Gawędy podróżnicze, Talizman starca z gór, Orchidea, Trzynaście kobiet, Kobieta zawsze płaci, Po prostu kobieta, oraz Srebrna ława. Po śmierci pisarza, na rynku literackim pojawiły się także: Diabeł jest męskiego rodzaju, Siostra zjedzonego człowieka oraz Ostatnie dni, zawarte w dziele redagowanym przez W. Jedlicka i M. Toporowskiego.

Janusz Makarczyk był również odpowiedzialny za stworzenie komedii, takich jak: Jak kto uważa, Wielka polityka oraz Wielka gra. Jego talent obejmował także tworzenie baśni dla teatru lalek, takich jak Aladyn 1001 i Lampa Aladyna. Wspólnie z żoną Marią, podjął się również przetłumaczenia takich utworów jak: Jaś Szpak Borysa Sudariszkina oraz Czarownice z Salem Arthura Millera. Po sobie pozostawił rękopis powieści Pacjent, komedię Gubernator oraz zbiór reportaży.

W okresie od 1947 do 1957 roku, Janusz Makarczyk publikował liczne felietony, recenzje i opowiadania na łamach „Dziennika Polskiego”, „Dziennika Zachodniego”, „Expressu Wieczornego”, „Przyjaciela Żołnierza”, „Robotnika”, „Rzeczypospolitej”, a także w „Przekroju”, „Problemach”, „Szpilkach”, „Świecie i Polsce” oraz „Życiu Literackim”.

W życiu osobistym był żonaty dwukrotnie: z Kamilą z Czarowiczów oraz z Marią Katarzyną Wołłowicz. Po jego śmierci, która miała miejsce 16 maja 1960 roku w Warszawie, został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim (kwatera Klin-8-3,4).

Awanse

Janusz Makarczyk uzyskał awanse wojskowe w następujących terminach:

• został podporucznikiem – 24 listopada 1926, z datą starszeństwa ustaloną na 1 lipca 1925,
• zdobył stopień porucznika – 27 lipca 1936, z datą starszeństwa określoną na 1 stycznia 1936.

Ordery i odznaczenia

Janusz Makarczyk był odznaczony wieloma medalami i wyróżnieniami za swoje zasługi. Poniżej przedstawione są jego najważniejsze odznaczenia:

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany 19 lipca 1946,
• Złoty Krzyż Zasługi, przyznany w 1937 roku.

---

Oceń: Janusz Makarczyk

---