Sobór św. Aleksandra Newskiego w Łodzi

Cerkwie

Sobór św. Aleksandra Newskiego w Łodzi to jedna z najważniejszych świątyń prawosławnych w Polsce, będąca katedrą diecezji łódzko-poznańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Pełni jednocześnie rolę siedziby lokalnej parafii, wchodzącej w skład dekanatu Łódź.

Świątynia usytuowana jest przy ulicy Jana Kilińskiego 56, w bezpośrednim sąsiedztwie parku im. Stanisława Moniuszki oraz stacji kolejowej Łódź Fabryczna. To miejsce jest ważnym punktem nie tylko dla wiernych, ale również dla turystów i miłośników architektury.

Historia soboru sięga lat 1880–1884, kiedy to jego budowa została zainicjowana przez komitet składający się z czołowych łódzkich fabrykantów. Dzięki ich działaniom, prawosławny obiekt sakralny miał świadczyć o lojalności wobec ówczesnych władz carskich. Za projekt świątyni odpowiedzialny był Hilary Majewski, którego wizja architektoniczna przetrwała do dziś. Cerkiew została poświęcona w 1884 roku przez arcybiskupa chełmskiego i warszawskiego Leoncjusza.

Sobór przetrwał trudne czasy I wojny światowej, kiedy to Łódź opuścili rosyjscy urzędnicy oraz żołnierze. W okresie międzywojennym, w przeciwieństwie do wielu innych świątyń wzniesionych w Królestwie Polskim dla Rosjan, budowla ta nie została odzyskana przez Kościół katolicki ani rozebrana. Uznaje się, że miało to związek z jej fundacją, która była dziełem zamożnych i szanowanych obywateli Łodzi. W 1951 roku, w związku z powołaniem diecezji łódzko-poznańskiej, świątynia zyskała status soboru katedralnego.

Wnętrze budynku zachwyca, jako że udało się w nim zachować oryginalne dziewiętnastowieczne wyposażenie, w tym unikalny trzyrzędowy ikonostas, co stanowi nie tylko atrakcję dla wiernych, ale także dla wszystkich, którzy pragną odkrywać bogatą historię i kulturę prawosławia w Polsce.

Historia

Okoliczności powstania i budowa

W latach 50. XIX wieku w Łodzi zaczęły osiedlać się pierwsze rodziny wyznania prawosławnego, wszyscy byli to Rosjanie. Początkowo ich liczba była niewielka, lecz w wyniku powstania styczniowego oraz zaostrzającej się polityki rusyfikacyjnej, liczba prawosławnych mieszkańców zaczęła wzrastać. Na koniec XIX wieku stanowiący około 1–2% społeczności, wyznawcy prawosławia to około 7 tysięcy ludzi, jeśli uwzględnimy także żołnierzy rosyjskich stacjonujących w mieście. W tym czasie niewielka społeczność nie posiadała jeszcze własnej świątyni i korzystała z wynajętego pomieszczenia w domu prywatnym, stanowiącym filię parafii Wszystkich Świętych w Piotrkowie. Żołnierze 37 Jekaterynburskiego Pułku Piechoty korzystali z cerkwi domowej znajdującej się w mieszkaniu emerytowanego wojskowego Andriejewa przy ulicy Nawrot.

Inicjatywa budowy cerkwi w Łodzi zyskała poparcie gubernatora piotrkowskiego Iwana Kachanowa, który na początku apelował o postawienie wolno stojącej świątyni, jednak jego prośby nie przyniosły efektu. Władze miejskie nie zaakceptowały lokalizacji budowy cerkwi w pobliżu Nowego Rynku, preferując teren parku przy ulicy Widzewskiej (obecnie ulica Kilińskiego), tuż obok dworca kolejowego. Chociaż była to prestiżowa lokalizacja, podmokłe grunty oraz fakt, że działka należała do miasta, stwarzały istotne problemy. 24 maja 1877 roku Kachanow skierował prośbę do prezydenta Łodzi, Maurycego Taubworcla, w celu rozpoczęcia prac budowlanych. Miejski architekt Hilary Majewski opracował projekt, ale mała społeczność prawosławna licząca wówczas około 300 osób, nie była w stanie pokryć kosztów budowy, co również zniechęciło Świątobliwy Synod Rządzący do sfinansowania przedsięwzięcia.

W rezultacie, to miejscowi przedsiębiorcy, którzy nie byli wyznawcami prawosławia, wzięli sprawy w swoje ręce. 6 kwietnia 1879 roku zawiązał się komitet budowy cerkwi, w którego skład weszli prominentni fabrykanci łódzcy, tacy jak Karol Scheibler, Juliusz Heinzel, i inni. Celem budowy cerkwi było upamiętnienie carskiego zamachu na Aleksandra II, do którego doszło cztery dni wcześniej. Wierzyli, że budowa świątyni poprawi ich relacje z władzami oraz wspomoże ich przyszłe projekty inwestycyjne. Komitet zdecydował się na patrona cerkwi, a był nim święty Aleksander Newski, patron cara Aleksandra II. Karol Scheibler był przewodniczącym komitetu aż do swojej śmierci w 1881 roku, po czym jego miejsce zajął Iwan Kachanow.

Projekt Majewskiego otrzymał zgodę na realizację w marcu 1880 roku. W miarę postępu prac do komitetu dołączyli nowi darczyńcy, w tym Herman Konstadt oraz Ludwik Grohman, a także nowy prezydent Łodzi, Władysław Pieńkowski.

Całkowity koszt budowy oszacowano na 69 tys. rubli. Duża część tych funduszy pochodziła od rodziny Scheiblerów, która przekazała 25 tys. rubli. Inne znaczące kwoty pochodziły od Juliusza Heinzela (11 tys. rubli) oraz Edwarda Herbst’a (10 tys. rubli). Cała inicjatywa finansowa opierała się na wsparciu prywatnych darczyńców, którzy łącznie pokryli ponad 86% kosztów budowy.

Kamień węgielny cerkwi został poświęcony przez ks. Konstantina Ryżkowskiego 8 maja 1880 roku, a budowę prowadziła łódzka firma Roberta Nestlera. Konsekracja cerkwi miała miejsce 29 maja 1884 roku, a budynek pomieścić mógł 300 wiernych, co czyniło go stosunkowo małą, lecz dostojną świątynią, umiejscowioną w pięknym parku.

W okolicach cerkwi ogrodzenie powstało we wrześniu 1891 roku, a jego koszt pokrył Izrael Poznański. Pierwotnie plac cerkiewny był znacznie większy niż dzisiaj.

Cerkiew do 1918

W dniu oddania do użytku, cerkiew otrzymała również w darze od cara Aleksandra III srebrne i pozłacane naczynia liturgiczne. Do 1906 roku prawosławni mieszkańcy Łodzi ponownie zwiększyli swoją liczbę, osiągając około 10 tysięcy osób, co obejmowało 3% mieszkańców miasta. Tendencja ta wiązała się z przybyciem pracowników zatrudnionych przy budowie linii kolejowej oraz zwiększonym napływem urzędników w okresie rewolucji z 1905 roku. Niestety, te liczby nie utrzymały się, w 1911 roku prawosławni znowu stanowili około 1% mieszkańców Łodzi. Podczas wojny w 1915 roku miała miejsce ewakuacja rosyjskich urzędników, przez co liczba wyznawców znacznie spadła, a w 1918 roku wynosiła jedynie 0,4% populacji. Do końca I wojny światowej parafię prowadził ks. Antoni Rudlewski, po jego przeniesieniu do Warszawy jego obowiązki przejął ks. Teodor Walikowski. Cerkiew pozostała otwarta przez cały okres wojny, a dzwon o wadze blisko dwóch ton nie został zarekwirowany dzięki staraniom ks. Rudlewskiego.

Cerkiew w okresie międzywojennym

Pomiędzy wojną, liczba prawosławnych wróciła do wzrostu, co było efektem powrotu niektórych rosyjskich rodzin do Łodzi oraz osiedlania się Ukraińców i Białorusinów. Zgromadziła się tam także grupa białych emigrantów, jednak brakowało konkretnych danych o ich liczebności. W 1927 roku około 3 tysiące wyznawców prawosławia mieszkało w Łodzi, a w 1937 roku ich liczba wzrosła do blisko 11 tysięcy, co czyniło Łódź największym skupiskiem prawosławnych w regionie. Cerkiew św. Aleksandra Newskiego uzyskała formalny status parafii w 1920 roku. Uczestniczyli w niej wierni nie tylko z Łodzi, ale także z ościennych powiatów. W latach powojennych, podczas rewindykacji cerkwi, obiekt nigdy nie został przeznaczony do likwidacji, a magistrat łódzki nie rozważał zniszczenia ani cerkwi św. Olgi, ani cerkwi Zaśnięcia Matki Bożej. Utrzymanie świątyni mogło być zasługą jej wpływowych fundatorów oraz pragmatyzmu władz, które dostrzegały realną potrzebę pewnych obiektów sakralnych w regionie.

W czasie głębokich zmian, władze miasta finansowały liczne remonty cerkwi, a w latach 1928-1929 budynek przeszedł gruntowną renowację, obejmującą odnowienie elewacji i dachu. Kolejna renowacja miała miejsce w 1936 roku, wtedy wyjątkowo działka z cerkwią przeszła na własność Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego na zasadzie zasiedzenia.

II wojna światowa i okres powojenny

W trakcie II wojny światowej duchowieństwo prawosławne z soboru św. Aleksandra Newskiego pomagało łódzkim Żydom, wystawiając im fałszywe metryki chrztu. Niemieckie władze starały się odebrać cerkwi dzwony do przetopienia, jednak proboszcz ks. Stefan Rudyk, ukrył je w zamurowanej dzwonnicy. Po wyzwoleniu Łodzi, dzwony zostały przywrócone do liturgicznego użytku. W 1951 roku cerkiew uzyskała status soboru, stając się katedrą diecezji łódzko-poznańskiej. Po wojnie znów nastąpił spadek liczby prawosławnych w Łodzi, spowodowany prześladowaniami NKWD wobec rosyjskich emigrantów. W 1951 roku liczba wiernych wynosiła tylko 3 tysiące. W końcu lat 60. do początku lat 70. XX wieku w cerkwi uczęszczało około 2500 osób, z czego jedynie 600 praktykowało. W latach 60., w związku z poszerzeniem drogi przed cerkwią, obiekt utracił część przylegającego placu, przez co znalazł się blisko ruchliwej ulicy.

20 stycznia 1971 roku świątynia oraz jej otoczenie zostały wpisane do rejestru zabytków pod nr A/117. Na początku XXI wieku cerkiew przeszła gruntowny remont, odzyskując swój pierwotny wygląd. W sierpniu 2014 roku przez dwa dni w świątyni eksponowane były relikwie św. Marii Magdaleny, przywiezione przez mnichów z Athosu.

Architektura

Bryła budynku

Cerkiew św. Aleksandra Newskiego w Łodzi to jedna z najciekawszych pod względem architektonicznym świątyń prawosławnych, jakie powstały w Królestwie Kongresowym. Wzniesiona w stylu rosyjsko-bizantyjskim, jej projekt znakomicie łączy wskazówki z architektury romańskiej.

Budowla ma ośmiokątny kształt z przestronnym obejściem dookoła oraz z wyodrębnioną częścią centralną, na której szczycie znajduje się majestatyczna kopuła, osadzona na czterech solidnych filarach. Cerkiew jest orientowana w kierunku wschodnim, a jej układ jest trójdzielny. Przedsionek umiejscowiony od zachodu ma kwadratowy plan i jest zwieńczony wieżą z cebulastym hełmem, co stanowi istotny element stylistyczny.

Elewacje świątyni zdobią rzędy niewielkich arkad, a rytmicznie rozmieszczone półkoliste okna są bogato zdobione kolumienkami z delikatnymi motywami roślinnymi, co podkreśla ich elegancję. Kolorystyka zewnętrznych ścian oraz ornamenty przypominają tradycje wschodniosłowiańskiego budownictwa sakralnego. Dodatkowo, elementy dachowe ozdobiono złoceniami, co dodaje całości blasku.

Na elewacjach umieszczono dziesięć malarskich kompozycji, w tym postać św. Aleksandra Newskiego, która dumnie zdobi dzwonnicę. Wieża dzwonnicy, niska i przysadzista, wieńczy dach z pięcioma wieżyczkami, a jej wnętrze ozdobiono polichromią oraz bogatą sztukaterią. Wnętrze cerkwi charakteryzuje się dużą ilością witrażowych okien, a nad kruchtą soboru znajduje się empora, w której ulokowany jest chór muzyczny.

Na dzwonnicy zainstalowano osiem dzwonów, co wzbogaca jej urok i atmosferę.

Wystrój wnętrza

Ikonostas

Wnętrze soboru zachwyca eleganckim, trzyrzędowym dębowym ikonostasem, który wzbogacony jest dwoma zestawami drzwi – diakońskimi i królewskimi. Jego wykonawcą jest Włoch o imieniu Camillo, który zrealizował ten projekt w Petersburgu na zlecenie Izraela Poznańskiego. Centralnym punktem ikonostasu są carskie wrota, przyozdobione sześcioma medalionowymi ikonami, przedstawiającymi czterech ewangelistów oraz postaci związane ze sceną Zwiastowania, czyli archanioła Gabriela oraz Maryję.

Po lewej stronie od wrót carskich znajduje się ikonka Matki Bożej, a po prawej – majestatyczny wizerunek Chrystusa Pantokratora. Na drzwiach diakońskich umieszczono wizerunki świętego mnicha Laurentego Komelskiego oraz św. Szczepana. Bezpośrednio nad brakami carskimi wstawa kopia Poczajowskiej Ikony Matki Bożej, a nieco wyżej, na ikonostasie, widnieje przedstawienie Ostatniej Wieczerzy. W drugim rzędzie ikonostasu znajdują się ikony świąteczne, a trzeci ukazuje wizerunki św. Aleksandra Newskiego oraz św. Marii Magdaleny, a także wyobrażenie Zmartwychwstania.

Freski

Wnętrze głównej kopuły cerkwi pomalowane jest na błękitno, co tworzy iluzję nieba usianego gwiazdami. W czterech żaglach, które znajdują się pod kopułą, można podziwiać wizerunki czterech ewangelistów. Jeszcze niżej, na filarach podtrzymujących konstrukcję, dostrzega się postacie czterech świętych metropolitów moskiewskich: Aleksego, Piotra, Jonasza oraz Filipa. Nad głównym wejściem do soboru umieszczono ikonę Chrystusa niosącego krzyż, zaś nad bocznymi wejściami w kierunku północnym i południowym zamieszczono sceny przedstawiające Zdjęcie z Krzyża oraz Złożenie do grobu.

W pomieszczeniu ołtarzowym cerkwi znajduje się wyobrażenie Deesis, ukazujące Jezusa Chrystusa, Matkę Bożą oraz Jana Chrzciciela, umieszczone w przestrzeniach między oknami.

Pozostałe elementy wyposażenia

Po lewej stronie ikonostasu, w pobliżu ikony św. Mikołaja, zawieszono tablice pamiątkowe, które oddają hołd policjantom i żołnierzom, którzy zginęli podczas tłumienia rewolucyjnych wystąpień w Łodzi w roku 1905 oraz kolejnych latach. Na prawym filarze, blisko wejścia do świątyni, znajduje się tablica upamiętniająca fundatorów oraz osoby zaangażowane w budowę cerkwi.

Większość ikon obecnych w świątyni została stworzona w pracowni Wasilija Wasiljewa w Petersburgu. Oprócz elementów wykonanych specjalnie dla potrzeb świątyni, w wyposażeniu znajdują się również krzyże procesyjne z XVII i XVIII wieku, a także ikony tego okresu oraz nowsze wizerunki, będące darami wiernych. W głównej nawie cerkwi można zauważyć różnorodne ikony Matki Bożej, takie jak Kazańska Ikona i Ikona „Miłująca”, a także wizerunki Chrystusa, św. Włodzimierza, św. Mikołaja, św. Pantelejmona, św. Grzegorza Teologa, św. Konstantyna, św. Heleny oraz św. Serafina z Sarowa.

Przypisy

  1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo łódzkie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30.09.2024 r.
  2. Matreńczyk A.. O batiuszce, który łódzkie cerkwie uratował. „Przegląd Prawosławny”. 5 (335), maj 2013.
  3. J. Podolska, M. Jagiełło, Spacerownik rosyjskimi śladami po województwie łódzkim, Agora SA, Łódź 2012, ISBN 978-83-268-1221-7, s. 39.
  4. J. Podolska, M. Jagiełło, Spacerownik rosyjskimi śladami po województwie łódzkim, Agora SA, Łódź 2012, ISBN 978-83-268-1221-7, s. 44.
  5. J. Podolska, M. Jagiełło, Spacerownik rosyjskimi śladami po województwie łódzkim, Agora SA, Łódź 2012, ISBN 978-83-268-1221-7, s. 43.
  6. J. Podolska, M. Jagiełło, Spacerownik rosyjskimi śladami po województwie łódzkim, Agora SA, Łódź 2012, ISBN 978-83-268-1221-7, ss. 24–25.
  7. J. Podolska, M. Jagiełło, Spacerownik rosyjskimi śladami po województwie łódzkim, Agora SA, Łódź 2012, ISBN 978-83-268-1221-7, s. 35.
  8. K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 120. ISBN 83-85527-35-4.
  9. K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 132. ISBN 83-85527-35-4.
  10. Wysoczajszee pożertwowanije w Łodzinskuju cerkow. „Chołmsko-Warszawskij Jeparchialnyj Wiestnik”. R. VIII, nr 12, 15.06.1884 r.
  11. [bez autora]. Wiadomości ogólne. Plac.... „Dziennik Łódzki”. Rok VIII (nr 204), 16.09.1891 r.
  12. Sokoł K., Sosna A.: Cerkwie w centralnej Polsce 1815–1915. Białystok: Fundacja Sąsiedzi, 2011, s. 74–75. ISBN 978-83-931480-2-8.
  13. Sokoł K., Sosna A.: Cerkwie w centralnej Polsce 1815–1915. Białystok: Fundacja Sąsiedzi, 2011, s. 75. ISBN 978-83-931480-2-8.
  14. D. Wysocka. Łódzki sobór w kolorach. „Przegląd Prawosławny”. 12 (210), grudzień 2002 r.
  15. A. Radziukiewicz. Łódź Wschodnia. „Przegląd Prawosławny”. 10 (256), październik 2006 r.
  16. S. Borowik. O budowie cerkwi w Łodzi. „Przegląd Prawosławny”. 3 (261), marzec 2007 r.
  17. Zubowski P.: Cerkwie prawosławne Łodzi i regionu łódzkiego w dwudziestoleciu międzywojennym (1918–1939). Białystok: Stowarzyszenie Bractwo Prawosławne św. św. Cyryla i Metodego, 2014, s. 18–19. ISBN 978-83-928649-8-1.
  18. Zubowski P.: Cerkwie prawosławne Łodzi i regionu łódzkiego w dwudziestoleciu międzywojennym (1918–1939). Białystok: Stowarzyszenie Bractwo Prawosławne św. św. Cyryla i Metodego, 2014, s. 22. ISBN 978-83-928649-8-1.
  19. Zubowski P.: Cerkwie prawosławne Łodzi i regionu łódzkiego w dwudziestoleciu międzywojennym (1918–1939). Białystok: Stowarzyszenie Bractwo Prawosławne św. św. Cyryla i Metodego, 2014, s. 29. ISBN 978-83-928649-8-1.
  20. Zubowski P.: Cerkwie prawosławne Łodzi i regionu łódzkiego w dwudziestoleciu międzywojennym (1918–1939). Białystok: Stowarzyszenie Bractwo Prawosławne św. św. Cyryla i Metodego, 2014, s. 32–34. ISBN 978-83-928649-8-1.
  21. Zubowski P.: Cerkwie prawosławne Łodzi i regionu łódzkiego w dwudziestoleciu międzywojennym (1918–1939). Białystok: Stowarzyszenie Bractwo Prawosławne św. św. Cyryla i Metodego, 2014, s. 35. ISBN 978-83-928649-8-1.
  22. Zubowski P.: Cerkwie prawosławne Łodzi i regionu łódzkiego w dwudziestoleciu międzywojennym (1918–1939). Białystok: Stowarzyszenie Bractwo Prawosławne św. św. Cyryla i Metodego, 2014, s. 56. ISBN 978-83-928649-8-1.

Oceń: Sobór św. Aleksandra Newskiego w Łodzi

★★★★★
Średnia ocena:4.98 Liczba ocen:9