Viktor Kauder

---

Życiorys

Rodzina Kaudera, znana z Bielska, miała swoje korzenie w mieście, jednak Viktor przyszedł na świat w Łodzi, gdzie jego ojciec, Rudolf, był zatrudniony w wykończalni lokalnej fabryki włókienniczej. Właśnie w Łodzi ukończył Niemiecką Szkołę Ludową, a po rewolucji z 1905 roku jego rodzina postanowiła wrócić do Bielska. W 1911 roku Viktor rozpoczął naukę w Państwowej Szkole Realnej, a w 1917 roku zdał maturę.

Od 1914 roku był aktywnym uczestnikiem ruchu Wandervogel, który promował wartości związane z naturą i turystyką. Po rozpoczęciu I wojny światowej wstąpił do paramilitarnej organizacji Verband österreichischer Armee (Związek Armii Austriackiej). W 1917 roku został powołany do armii, osiągnąwszy stopień chorążego, brał udział w walkach na Wschodzie oraz na Bałkanach. Po wojnie, w latach 1919–1924 studiował chemię na Politechnice Wiedeńskiej, jednak nie ukończył formalnie swojego kierunku.

W wyniku włączenia Bielska w granice Polski, jego zainteresowanie niemiecką kulturą znacznie się wzmocniło. W 1921 roku założył grupę, w której uczestniczyli Walterem Kuhnem oraz Alfredem Karaskiem, zajmującą się historią lokalną oraz rozwojem patriotycznym poprzez krajoznawstwo. W 1923 roku opublikował książkę „Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala”, w której nakreślił cele swoich działań na przyszłość oraz zapoczątkował wydawanie serii „Deutsche Gaue im Osten”, mającej na celu przedstawienie różnych grup Niemców żyjących w Polsce.

Na krótko po rozpoczęciu kariery w przemyśle włókienniczym, w 1925 roku Viktor zaczął pracować u Hermanna Rauschninga w Książnicy Niemieckiej w Poznaniu, gdzie współredagował czasopismo „Deutsche Blätter”. W 1926 roku przeniósł się do Katowic, tam objął stanowisko kierownika Niemieckiej Biblioteki Sztuki i Nauki oraz kierownika Związku Niemieckich Bibliotek Ludowych na Górnym Śląsku, co miało na celu wzmocnienie tożsamości narodowej Niemców w Polsce. Kauder zarządzał tam zarówno bibliotekami publicznymi, szkolnymi, młodzieżowymi, robotniczymi, jak i wędrownymi.

W latach 1927–1934 pełnił funkcję dyrektora Deutscher Kulturbund für Polnisch Schlesien, organizacji składającej się z 24 stowarzyszeń i liczącej około 40 000 członków. W tamtym okresie redagował również czasopismo „Schaffen und Schauen”. W czasie II wojny światowej, w 1939 roku, został mianowany pełnomocnikiem Haupttreuhandstelle Ost – niemieckiego Głównego Urzędu Powierniczego, z obowiązkiem przejęcia inwentarza ksiąg polskich w powiecie katowickim. 14 grudnia 1939 roku awansował na wicedyrektora Górnośląskiej Biblioteki Państwowej w Katowicach, a w 1942 roku objął stanowisko dyrektora tej instytucji. W tym samym roku został także dyrektorem Biblioteki Miejskiej w Katowicach oraz kierownikiem Państwowej Poradni Bibliotecznej, nadzorującej 1050 bibliotek dla dorosłych i 2167 bibliotek szkolnych w katowickiej rejencji.

W 1944 roku Kauder został wcielony do Luftwaffe, a po wojnie, w 1945 roku, trafił do brytyjskiej niewoli. Po zwolnieniu w 1946 roku pracował przy budowie elektrowni w Gerlos w dolinie Zillertal, a także przy wyrębie lasów. W 1949 roku znalazł zatrudnienie w chemicznym przedsiębiorstwie „Vereinigte Färberei-AG” w Reutte, gdzie stopniowo awansował na stanowisko kierownicze. W 1951 roku otrzymał austriackie obywatelstwo, a w 1954 roku został dyrektorem Biblioteki Niemieckiego Wschodu. W 1957 roku objął również kierownictwo w głównej bibliotece miejskiej w Herne, gdzie pozostawał aktywny do przejścia na emeryturę w 1965 roku. Viktor Kauder zmarł 2 lipca 1985 roku w Zirl.

Działalność wydawnicza

Od 1923 roku Kauder był dyrektorem wydania „Deutsche Blätter in Polen”, a także redaktorem w latach 1926–1927. Oprócz tego wydawał czasopismo „Schaffen und Schauen” w latach 1924–1934, które dzięki jego pracy szybko zdobyło ogólnopolskie uznanie jako periodyk naukowo-kulturalny. Na łamach tego czasopisma publikował artykuły dotyczące edukacji, kultury, wychowania i literatury. W kolejnych latach publikował również „Deutsche Monatshefte in Polen” (1934–1943). Uczestniczył w tworzeniu popularnonaukowych serii o Niemcach w Polsce, w tym takich jak „Deutsche Gaue im Osten”, „Ostdeutsche Heimathefte”, oraz cyklu albumów „Das Deutschtum in Polen”, obok licznych katalogów bibliotecznych oraz prac poświęconych folklorowi i historii Niemców na polskich ziemiach.

Życie prywatne

Viktor Kauder był ewangelikiem, urodził się w rodzinie Rudolfa Kaudera i Luisy Weber, która miała swoje korzenie w Bielsku i Łodzi. W 1926 roku poślubił Gretę Ohrenstein, z którą miał dwoje dzieci: córkę Hannę Marię oraz syna Hansa-Petera.

Ocena działalności

Viktor Kauder nigdy nie znalazł się w strukturach NSDAP, ale w latach 1926–1929 miał członkostwo w nacjonalistycznej partii o nazwie Deutsche Partei w Polsce. W roku 1939 jego działania obejmowały konfiskatę księgozbiorów polskich, jednak brak jest dowodów sugerujących jego udział w działaniach niszczących polskie dziedzictwo kulturowe.

Mimo to, Kauder był powiązany z różnymi instytucjami III Rzeszy, w tym z:

• Izbą Prasy Rzeszy (Reichspressekammer),
• Izbą Piśmiennictwa Rzeszy (Reichsschrifttumskammer),
• Narodowosocjalistycznym Związkiem Urzędników (NS-Beamtenbund).

Nagrody i odznaczenia

Viktor Kauder, w trakcie swojej znaczącej kariery, został uhonorowany licznymi nagrodami i odznaczeniami, które podkreślają jego osiągnięcia naukowe i badawcze. Oto niektóre z nich:

• srebrny medal Für Verdienste um das Ausland-Deutschtum (1938), który został przyznany przez Deutsches Ausland-Institut w Stuttgarcie za jego badania górnośląskie,
• Nicolaus-Copernicus-Preis (1942), nagroda otrzymana dzięki Johann-Wolfgang-Goethe-Stiftung przy Śląskim Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma we Wrocławiu,
• Gauplakette für oberschlesische Landesforschung (1943),
• Verdienstkreuz am Bande (Krzyż Zasługi na Wstędze RFN, 1976).

Wybrane publikacje

Viktor Kauder jest autorem wielu istotnych publikacji, które zasługują na szczegółowe omówienie. Oto niektóre z nich:

• Das Deutschtum in Polnisch-Schlesien. Günther Wolff, 1932,
• Das Deutschtum in Polen. Ein Bildband. Wolff zu Plauen, 1937. Neuauflage S. Hirzel, 1942,
• Das Deutschtum in der Wojewodschaft Schlesien. Hirzel, Leipzig 1937,
• Deutsch-Polnische Nachbarschaft. Lebensbilder deutscher Helfer in Polen. Veröffentlichungen des Göttinger Arbeitskreises, 178. Holzner Verlag, Würzburg 1957.

---

Oceń: Viktor Kauder

---