Chava Rosenfarb

---

Życiorys

Dzieciństwo i okres II wojny światowej

Urodziny Chavy Rosenfarb miały miejsce w Łodzi, gdzie spędziła swoje wczesne lata. Jej ojciec pracował jako kelner, natomiast matka była zatrudniona w łódzkiej fabryce. Oboje rodzice byli zeświecczonymi Żydami zaangażowanymi w działalność organizacji Bund. W chwili, gdy wybuchła II wojna światowa, Chava uczęszczała do szkoły im. Włodzimierza Medema, prowadzonej przez Bund, w której językiem wykładowym był jidysz.

W czasie trwania konfliktu zbrojnego, młoda poetka mieszkała z bliskimi w łódzkim getcie. Tam rozpoczęła swoją twórczą drogę, pisząc wiersze, a także wchodząc w krąg poetów i pisarzy jidysz, pod wpływem Symchy Bunima Szajewicza. W tym okresie nawiązała bliską przyjaźń z Zenią Marcinkowską, z którą utrzymywała korespondencję przez wiele lat.

W 1944 roku, w wyniku likwidacji getta, Chava została wywieziona do obozu Auschwitz wraz z siostrą i matką. Następnie ich rodzina pracowała w obozie Sasel, który był podobozem obozu koncentracyjnego Neuengamme. Po jego zniszczeniu na skutek nalotów dywanowych przeprowadzonych na Hamburg, zostały przewiezione do obozu Bergen-Belsen. Ostatecznie, w momencie wyzwolenia tego obozu przez wojska brytyjskie 15 kwietnia 1945 roku, rodzina była wygłodzona i chora na tyfus, a ich życie zostało uratowane przed śmiercią.

Po II wojnie światowej

Po zakończeniu wojny, Chava osiedliła się początkowo w Belgii, gdzie zawarła związek małżeński z Henrykiem Morgentalerem i pracowała jako nauczycielka w lokalnej szkole. W 1950 roku wyemigrowała do Kanady. Jej nowym domem stał się Montreal, gdzie w tym samym roku urodziła córkę, Goldie Morgentaler, która później dumnie kontynuowała dziedzictwo matki jako profesor literatury na Uniwersytecie w Lethbridge oraz jako tłumaczka i propagatorka twórczości Chavy.

Chava miała jeszcze jednego potomka, syna Abrahama. Po rozwodzie z Henrykiem Morgentalerem w połowie lat 70. XX wieku, związała się z Simchą-Binem Wienerem, współwłaścicielem Astronaut Travel Agency z Melbourne, którego znała z czasów dzieciństwa. W latach 70. i 80. spędzała czas pomiędzy Melbourne a Kanadą. W 1998 roku osiedliła się na stałe w Toronto, a następnie, w 2003 roku, przeniosła się do Lethbridge, gdzie spędziła resztę życia pod opieką swojej córki aż do momentu swojej śmierci.

Twórczość i uznanie

Początki twórczości Chavy Rosenfarb sięgają 1947 roku, kiedy to ukazał się jej pierwszy tomik poezji zatytułowany Di balade fun nechtikn wald wydany w Londynie. Kolejną jej książką był poemat Dos lid fun dem jidiszn kelner Abram, w którym autorka złożyła hołd pamięci swojego zmarłego ojca, który zginął podczas transportu do obozu w Dachau. W 1966 roku dramat Der fojgl fun geto, poświęcony bohaterowi powstania w getcie warszawskim, zadebiutował na deskach Narodowego Teatru Habima w Tel Awiwie.

W 1972 roku na rynku ukazała się jej najbardziej rozpoznawalna powieść, Drzewo życia, nad którą Rosenfarb pracowała od lat 50. XX wieku. Ta obszerna narracja obrazuje życie rodziny autorki oraz jej kręgu najbliższych w trudnych czasach łódzkiego getta. Z kolei powieść Bociany bazuje na wspomnieniach matki pisarki i opowiada o żydowskiej parze migrującej do Łodzi. W latach 80. XX wieku Rosenfarb publikowała w periodyku Di Goldene Kejt historie dotyczące jej przyjaciół i znajomych, którzy doświadczyli traumy holokaustu. Te opowiadania, przetłumaczone na angielski przez jej córkę, zostały wydane w Kanadzie w 2005 roku.

Cała twórczość Chavy Rosenfarb, mimo że powstała w jidysz, miała na celu dotarcie przede wszystkim do jej kręgu kulturowego. Jednak w 2000 roku, za namową córki, autorka zgodziła się na przetłumaczenie na angielski swoich dzieł Bociany oraz Of Lodz and Love. Jej córka ujawnila, że w pisarskiej działalności Rosenfarb unikała tematów obozowych; Drzewo życia kończy się na dniu likwidacji łódzkiego getta. Wyjątkiem jest powieść Briw cu Abraszen, która zawiera jej wspomnienia obozowe w formie listów pisanych już po wojnie.

Jej twórczością zajmowała się promocją jej córka, która przetłumaczyła większość tekstów pisarki i prowadzi stronę internetową poświęconą jej dziedzictwu. W 2011 roku kanadyjskie radio CBC zrealizowało i wyemitowało cykl audycji dotyczących życia i dzieł Chavy Rosenfarb.

Prace Rosenfarb, zarówno w jidysz, jak i w angielskich wersjach językowych, zdobyły liczne prestiżowe nagrody, w tym dwukrotnie nagrodę Mangera, która honouruje wybitnych literatów piszących w jidysz. Mimo to jeszcze za jej życia, autorka była w Polsce niemal nieznana. Dopiero w 2018 roku Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi podjęło się promocji i tłumaczenia jej tekstów, uzyskując grant na polski przekład Drzewa życia oraz Bocianów i Między miasteczkiem i Łodzią.

W 2022 roku Rada Miasta Łodzi postanowiła uhonorować pisarkę, ogłaszając rok 2023 rokiem Chavy Rosenfarb i Pawła Kleckiego. W tym samej roku powstał pasaż noszący imię Chavy Rosenfarb w Łodzi.

Ważniejsze publikacje

• Di balade fun nechtikn wald (jid. ‏די באַלאַדע פֿון נעכטיקן וואַלד‎, ang. The Ballad of Yesterday’s Forest, Londyn 1947),
• Dos lid fun dem jidiszn kelner Abram (jid. ‏דאָס ליד פֿון דעם ייִדישן קעלנער אַבראַם‎, ang. The Song of the Jewish Waiter Abram),
• Geto un andere lider (jid. ‏געטאָ און אַנדערע לידער‎, ang. Ghetto and Other Poems),
• Arojs fun gan-ejdn (jid. ‏אַרויס פֿון גן־עדן‎, ang. Out of Paradise),
• Der fojgl fun geto (jid. ‏דער פֿויגל פֿון געטאָ‎, ang. The Bird of the Ghetto, 1966),
• Der bojm fun lebn (jid. ‏דער בוים פֿון לעבן‎, pol. Drzewo życia, ang. The Tree of Life, 1972; University of Wisconsin Press, 2004, and Scribe, Melbourne, Australia; wyd. polskie: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, Łódź 2015-2019, ISBN 978-83-63182-29-8),
• Boczani (jid. ‏באָטשאַני‎; polskie tłumaczenie: Bociany. Opowieść o sztetlu, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, Łódź 2022, ISBN 978-83-63182-54-0),
• ang. Bociany and Of Lodz and Love (Syracuse University Press, 2000, wyd polskie: Między miasteczkiem i Łodzią. Opowieść o miłości, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, Łódź 2020, ISBN 978-83-631-8250-2),
• ang. Survivors: Seven Short Stories (Cormorant Books, 2005).

---

Oceń: Chava Rosenfarb

---