Zofia Szleyen

---

Dzieciństwo, międzywojnie i wojna

Zofia Szleyen urodziła się w rodzinie żydowskiej, która była zasymilowana w polskie życie społeczne. Jej ojciec, Michał Szenwic, pełnił istotne funkcje jako inżynier w łódzkich fabrykach włókienniczych, w tym w przedsiębiorstwie prowadzonym przez Szai Rosenblatta. Mimo umiarkowanego sukcesu w prowadzeniu własnych interesów, jego działalność była istotna dla rodziny. W ich domu nie kultywowano w pełni tradycji religijnych, a dominantą były liberalne oraz socjalistyczne poglądy. W początkowych latach edukacji Zofia uczęszczała do szkoły rosyjskiej.

W 1920 roku niespodziewanie znalazła się w Łomży, która była wówczas zajęta przez bolszewików. Po ukończeniu gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej w Łodzi, Zofia podjęła studia chemiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przerwa w nauce spowodowana trudnościami finansowymi trwała rok, ale ostatecznie uzyskała absolutorium w 1929 roku. W tym czasie próbowała swoich sił jako poetka i była związana z grupą poetycką „Torpeda”. Kraków okazał się też miejscem poznania Mieczysława Szleyena, z którym w 1931 roku zawarła związek małżeński.

Po ślubie, para osiedliła się w wynajętym mieszkaniu w Łodzi. Zofia dzięki znajomościom z kręgów legionowo-pepeesowskich zaczęła pracować w laboratorium Kasy Chorych, gdzie zaczynała jako stażystka, a z czasem awansowała na pracownika etatowego zarabiając 220 złotych miesięcznie. Oboje małżonkowie byli radykalnie lewicowi, co objawiało się ich zaangażowaniem w ruch komunistyczny, w tym poprzez udostępnianie swojego mieszkania na spotkania konspiracyjne.

Od 1933 roku Zofia i Mieczysław zaczęli redagować Kronikę, legalny dwutygodnik będący nieoficjalnym organem łódzkiej KPP, z tym że do partii nie wstąpili. Jej działalność zwróciła uwagę policji, jednak to Mieczysław został aresztowany i skazany na trzy lata więzienia. Udało mu się jednak uciec do Czechosłowacji przed uprawomocnieniem wyroku. W początkach 1937 roku na świat przyszła ich córka Helena. W lipcu tego samego roku, Zofia przeskoczyła nielegalnie granicę czechosłowacką, aby dołączyć do męża w Hiszpanii.

W Hiszpanii, obydwoje zostali zaangażowani w propagandową działalność w Komisariacie Politycznym Brygad Międzynarodowych – zaczynając od Madrytu, a następnie przenosząc się do Barcelony, gdzie redagowali polskojęzyczne wydawnictwa, takie jak periodyki Dąbrowszczak i Ochotnik Wolności. Nie jest jednak do końca jasne, czy Zofia, jak mąż, przyłączyła się do KPP, wiadomo natomiast, że wstąpiła do PSUC. W 1938 roku, jako chemik, podejmowała pracę w katalońskich fabrykach materiałów wybuchowych.

Po opadku Katalonii w lutym 1939 roku, Szleyenowie zostali rozdzieleni, przebywając w obozach przejściowych we Francji. Zofia pierwsze miesiące spędziła pod nadzorem policyjnym w Roussillon, a po prośbie o przyjęcie do armii Sikorskiego, jej wniosek pozostał bez odpowiedzi. Przed upadkiem Francji w 1940 roku, Zofia osiedliła się w Draguignan, gdzie znalazła zatrudnienie w laboratorium aptecznym. Aż do rozpoczęcia działalności w Resistance, współpracując m.in. przy redagowaniu pisma La Lutte oraz angażując się w Main-d’œuvre immigrée.

Na polecenie FPK w 1944 roku prowadziła działalność propagandową na rzecz nowej Polski Ludowej. W końcówce roku przeniosła się do Paryża, gdzie była aktywna w kryptokomunistycznej Union de la jeunesse polonaise Grunwald oraz napisała tekst hymnu tej organizacji. Po wojnie, w lipcu 1945 roku, Zofia powróciła do Polski, a pod koniec roku służyła w Wojsku Polskim jako szeregowa, zostając odznaczona Orderem Krzyża Grunwaldu II klasy. Jej konkretna rola w armii pozostaje jednak nieznana, pomimo iż wiadomo, że jej mąż pełnił wysokie funkcje w instytucjach wojskowych.

Tłumaczka

Zofia Szleyen po raz pierwszy zetknęła się z językiem hiszpańskim w trudnych czasach wojny domowej. W warunkach improwizacji, pracując w Komisariacie Politycznym, zajmowała się tłumaczeniem politycznych odezw, kierując się podobieństwami do języka francuskiego oraz wykorzystując dostępne słowniki. Już w krótkim czasie nauczyła się go na tyle, aby podejmować się samodzielnych prób tłumaczenia poezji. Jej tłumaczenia pojawiały się w biuletynach Brygady Dąbrowskiego.

Po powrocie do kraju, w 1945 roku, zadebiutowała tłumaczeniem poezji republikańskiej. Na przestrzeni następnych 45 lat, opublikowała około 55 książek, zawierających przekłady z języka hiszpańskiego. Wśród tych prac znajdują się zarówno dzieła autorów hiszpańskich, jak i latynoamerykańskich twórców. Wiele z nich stanowi proza, głównie powieści (około 25 tytułów), ale również odnajdziemy około 15 tomików poezji, 10 zbiorów dramatów oraz kilka prac wspomnieniowych. Warto podkreślić, że począwszy od lat 70. XX wieku, prace Szleyen zaczęły obejmować coraz większy odsetek poezji, chociaż ona sama publikowała regularnie, wydając w każdej dekadzie około 11–15 książek.

Wśród dzieł tłumaczonych przez Szleyen przeważają autorzy o wyraźnej lewicowej orientacji ideowej. Można tu wymienić zarówno zdeklarowanych komunistycznych z reformistycznym myśleniem pisarzy, takich jak Rafael Alberti, Pablo Neruda, José Martí oraz Ignacjo Hidalgo de Cisneros, a także wielu sympathizerów jak Ramon Solis czy Juan Goytisolo. Jej prace literackie obejmują także dzieła dawnych autorów, takich jak Ruiz, Cervantes czy Galdos. Pozycja Federico García Lorki jest wyjątkowa w dorobku Szleyen, której tłumaczenia tego autora ocenia się na 7 książek, nie licząc wierszy i dramatów w antologiach zbiorowych.

Drobne pojedyncze utwory poetyckie innych autorów Szleyen publikowała również w czasopismach literackich. Wiele książek wydawała we współpracy z innymi tłumaczami. Jej przekłady zazwyczaj opatrzone były wstępami, w których przedstawiała rys biograficzny twórcy oraz wstępną analizę dzieła. Wczesne wstępy często zawierały elementy propagandy politycznej, które w kolejnych latach uległy ograniczeniu lub eliminacji. W przypadku analizy dzieł Lorci, kwestie obyczajowe były traktowane z dużą ostrożnością.

Mimo iż w pierwszych dekadach Polski Ludowej aktywnych było kilku tłumaczy hiszpańskiego, takich jak Helena Bychowska, Anna Ludwika Czerny, Kalina Wojciechowska czy Artur Martuszewski, to ich dorobek i ilość przekładów nie mogą się równać dorobkowi Szleyen, która z czasem zyskała uznanie jako wychowawczyni i mistrzyni dla młodszych pokoleń tłumaczy. Niestety, żadna z dostępnych analiz nie zawiera szczegółowej oceny techniki translatorskiej Zofii Szleyen. W ostatnich latach jej życia zaczęły pojawiać się krytyczne uwagi na temat jej pracy, a niektóre z tych ocen były wręcz skrajnie negatywne. Bez względu na to, wiele artykułów poświęconych Szleyen podkreśla jej istotną rolę w popularyzacji literatury hiszpańskojęzycznej w Polsce.

Działalność publiczna w Polsce Ludowej

Zofia Szleyen, po powrocie do Polsce, rozpoczęła pracę w Spółdzielni Książkowo-Wydawniczej Ruch, która miała swoją siedzibę w Łodzi. Była już członkiem Polskiej Partii Robotniczej, co podkreśla jej zaangażowanie w tamtejsze życie polityczne. W 1947 roku przeniosła się do Warszawy, gdzie znalazła zatrudnienie w wydawnictwie Książka i Wiedza; niestety, dokładne informacje na temat jej roli oraz obowiązków nie są do końca jasne.

W 1948 roku Szleyen przystąpiła do nowo powstałej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jej aktywność w sferze organizacyjnej zaznaczyła się w 1948 roku, kiedy współorganizowała Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu oraz II Kongres Obrońców Pokoju w Warszawie w 1950 roku. W latach 1949–1950 pełniła funkcję kierowniczki literackiej Ludowego Teatru Muzycznego w Warszawie, co pokazuje jej bliskie związki z kulturą i sztuką. W 1952 roku zmieniła miejsce pracy na Biuro Współpracy z Zagranicą w Ministerstwie Kultury i Sztuki.

W latach 1951–1955 pełniła również obowiązki członka zarządu Sekcji Tłumaczy przy Związku Literatów Polskich. Żadne ze źródeł nie potwierdzają szczegółowych informacji dotyczących jej zaangażowania politycznego w późniejszych latach; wiadomo jedynie, że pozostawała członkiem PZPR aż do 1980 roku, kiedy to podjęła decyzję o odejściu z partii. W latach 80. zrezygnowała też z przynależności do nowo utworzonego ZLP.

W swoich działaniach Szleyen starała się wspierać polskich interbrygadzistów, co udokumentowano jej aktywnością w prasie. Była również współorganizatorką pierwszego zjazdu Dąbrowszczaków, który odbył się w 1948 roku. Po okresie marginalizacji grupy w latach stalinowskich, Szleyen stała się kluczową postacią w tworzeniu narracji o hiszpańskich kombatantach w drugiej połowie lat 50. XX wieku. W wyniku jej starań redakcyjnych wydano tomy listów „Karabin i serce” (1956) oraz „Ochotnicy wolności” (1957). Jej poezja także nawiązywała do losów polskich ochotników.

W pewnym sensie kontynuacją wątków związanych z brygadzistami były jej dwa tomy wspomnień: „Wiatraki i messerschmitty” (1963) oraz „Mistral w dolinie” (1965), które w dużej mierze poświęcone były tematyce dąbrowszczackiej. Sytuacja Zofii Szleyen w okresie nagonki antysemickiej pod koniec lat 60. pozostaje niejasna; nie ma też informacji o jej udziale w późniejszych sporach politycznych i okołopolitycznych związanych z Dąbrowszczakami.

Oprócz pracy tłumaczeniowej, Szleyen aktywnie promowała literaturę i kulturę hiszpańską. W latach 1952–1957 prowadziła wykłady oraz ćwiczenia z literatury hiszpańskiej w Katedrze Filologii Romańskiej Uniwersytetu Warszawskiego. W 1957 roku była jedną z założycielek Klubu Przyjaciół Kultury Iberyjskiej w Warszawie, w którym pełniła rolę przewodniczącej do 1961 roku. W tym samym roku odwiedziła Hiszpanię w ramach kursów i szkoleń organizowanych przez tamtejsze władze, co zaowocowało wydaniem książki „Hiszpańskie lato” (1961).

Zainteresowanie kulturą hiszpańską prowadziło ją również do spotkań z odwiedzającymi Polskę hiszpańskojęzycznymi twórcami. Na przykład, w 1964 roku miała okazję spotkać się z Sergio Pitol, a w 1967 roku z Carmen Laforet. W latach 1971–1973 w Związku Literatów Polskich prowadziła kursy dla młodych tłumaczy, co podkreśla jej rolę jako mentorki w środowisku literackim.

W 1985 roku Zofia Szleyen została uhonorowana tytułem członka honorowego Związku Hispanistów Polskich przy Instytucie Iberystyki Uniwersytetu Warszawskiego. Ostatecznie spoczęła w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A28-tuje-8).

Ordery i odznaczenia

Zofia Szleyen została uhonorowana szeregiem prestiżowych nagród, które potwierdzają jej znaczący wkład w dziedzinie sztuki oraz działalność społeczną.

• Order Krzyża Grunwaldu II klasy, przyznany w 1945 roku,
• Medal 10-lecia Polski Ludowej, otrzymany 19 stycznia 1955 roku,
• Złota Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy”, którą zdobyła w 1966 roku,
• Medal Zasługi dla Sztuk Pięknych (Medalla al Mérito de las Bellas Artes) przyznany przez Hiszpanię w 1989 roku.

Przekłady

Proza

Wśród istotnych dzieł literackich, które zasługują na uwagę, można wymienić dzieła Artura Serrano Plaja o tytule Niebo i ruiny, opublikowane w 1948 roku. Interesujące znaczenie mają również teksty Enrique Amorima, zwłaszcza Księżyc odmienił się nad Nauquenem wydane w 1951 roku. Dalsza część tego literackiego krajobrazu wzbogacona została przez Cesar Muñoz Arconada, którego prace związane z tytułem Nad Tagiem zaczynały się w 1951 roku i trwały aż do późniejszych lat.

Twórczość Vicente Blasco Ibañeza również zdobyła uznanie, a jego powieść Ziemia przeklęta ukazała się w 1951 roku. Następnie, w 1952 roku, światło dzienne ujrzał jego inny utwór, Wesoła Walencja. Pochwałę zasługują też prace Carlos Luis Fallas, zwłaszcza dzięki utworowi Mateczka Yunai z 1953 roku.

Maria Teresa León w swoim dziele Przeciw wiatrowi i burzy z 1951 roku przyczyniła się do odkrycia nowych tematów w literaturze. Prace Benito Pérez Galdós, takie jak Saragossa (z Kaliną Wojciechowską, 1955) i Bitwa pod Arapilami (z Kaliną Wojciechowską, 1957), także stanowią ważną część tej literackiej mozaiki.

Warto także zwrócić uwagę na Camilo José Cela oraz jego dzieło Rodzina Pascuala Duarte z 1963 roku. Kiedy analizujemy literackie światy, do zestawu dodajemy również Sergio Pitola i jego Każdy ze swoim piekłem z 1967 roku, a także dzieła Maxa Auba, tak jak …nic tu nie zmyślono oraz Ulica Valverde, opublikowane kolejno w 1970 i 1972 roku.

Na końcu tej listy prozatorskiej warto wspomnieć o twórczości Ramon Valle-Inclana oraz Rafaela Sánchez Ferlosio, a także o dziełach Miguela de Unamuno, Francisco Delicado i Juan Goytisolo, która niewątpliwie wzbogaciła literaturę hiszpańską.

Poezja

W dziedzinie poezji przyciągają uwagę antologie takie jak Hiszpania walcząca z 1945 roku oraz Pieśni hiszpańskie z 1947 roku. Ważnym wydarzeniem było także wydanie antologii O pasterzach, O Maurach, damach. Hiszpańskie romance w 1960 roku, oraz zbiorów wierszy autorstwa Nicolása Guilléna, w tym Śpiewak z Kuby (1954) i Trzystrunna gitara (1957).

Zbiór Dotykam twoich brzegów z 1967 roku oraz antologia Z Hiszpanią w sercu z 1978 roku również zasługują na zainteresowanie. Pośród wybitnych poetów tego okresu znajdują się nazwiska Rafaela Albertiego, Pablo Nerudy, a także Federico Garcíi Lorki, którzy pozostawili po sobie niezatarty ślad w hiszpańskiej poezji.

Dramat

W świecie dramatu, Federico Garcia Lorca zajął znaczącą pozycję dzięki swoim sztukom, w tym Mariana Pineda z 1950 roku i Wiersze i dramaty opublikowane w 1951 roku. W 1966 roku do rąk czytelników trafiły jej Grotestki teatrealne. Także Miguel de Cervantes zasłużył na uwagę publikując Intermedia w 1967 roku, a jego dramaty w 1968 roku były efektem współpracy ze Zbigniewem Bieńkowskim i Mieczysławem Jastrunem.

Rafael Alberti i Lope de Vega radują nas swoimi dramatami, zwłaszcza dzieło Peribáñez i komandor z 1976 roku. Do tego zestawu dołączyła sztuka Publiczność, sztuka bez tytułu Federico Garcíi Lorki, wydana w 1982 roku.

Inne

Oprócz literatury, uwagę zwraca również Constancia de la Mora ze swoją Dwa Światy z 1954 roku, a także Dobry wiatr Alisio Ignacio Hidalgo de Cisneros z 1961 roku. Historyczne znaczenie ma dzieło Pablo Nerudy, Wyznaję, że żyłem, opublikowane w 1976 roku.

---

Oceń: Zofia Szleyen

---