Aleksy Rżewski

Polityka i administracja

Aleksy Wincenty Rżewski, ur. 6 lipca 1885 w Łodzi, zmarł 20 grudnia 1939, to postać, która zasługuje na szczególne uznanie w historii Polski. Był nie tylko socjalistycznym i niepodległościowym działaczem, ale także odnoszącym sukcesy notariuszem.

W latach 1919–1923 pełnił funkcję pierwszego prezydenta Łodzi w okresie II Rzeczypospolitej, co uczyniło go jednym z kluczowych liderów lokalnej polityki w tym czasie. Jego zaangażowanie w sprawy publiczne nie ograniczało się jedynie do zarządzania miastem – w 1933 roku był członkiem zarządu Związku Powiatów Rzeczypospolitej Polskiej, co świadczy o jego znaczeniu w szerszym kontekście administracji państwowej.

Rżewski był znany pod wieloma pseudonimami i kryptonimami. Jego głównym pseudonimem było „Przebój”, ale używał także innych nazw, takich jak: Adamski Józef, A.R., Jan, Jan Mroczek, Polus, Zdzisław Srebrzyński oraz Ape, co wskazuje na jego wszechstronność i elastyczność w środowisku politycznym.

Życiorys

Urodziny Aleksego Rżewskiego miały miejsce w rodzinie robotniczej, która miała kiedyś własny młyn we wsi Srebrna, położonej w pobliżu Łodzi. Ten młyn został jednak skonfiskowany przez carskie władze, w ramach represji za udział stryja Henryka w powstaniu styczniowym. Pradziadek Rżewskiego walczył w Legionach Polskich dowodzonych przez gen. Henryka Dąbrowskiego.

Aleksy Rżewski był zaangażowany jako członek i aktywny działacz w Polskiej Partii Socjalistycznej-Prawica do 1923 roku. Później, pomiędzy 1904 a 1911 rokiem, związał się z Organizacją Bojową PPS. Jako uczestnik rewolucji 1905–1907 roku, brał udział w tzw. powstaniu łódzkim w czerwcu 1905 roku, gdzie został postrzelony w nogę.

Wraz z Tomaszem Arciszewskim, który stał się później premierem Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie (1944–1947), współtworzył organ prasowy PPS – „Łodzianin”. W 1907 roku, po aresztowaniu, został osadzony w więzieniu w Sieradzu, a rok później prewencyjnie wysłany do jednej z najdalszych guberni Rosji. Po ucieczce wiosną 1909 roku wrócił na krótko do domu, a następnie podjął emigrację do Francji, gdzie pracował w fabryce wagonów w Lunéville. Niestety, jego próby działalności społecznej nie przyniosły oczekiwanego odzewu, co skłoniło go do wyjazdu do Niemiec.

W Ludwigshafen zatrudnił się w fabryce chemicznej, w której doznał poparzeń. Po rekonwalescencji w Mannheim aktywnie zaangażował się w życie polskich robotników, ale, z powodu zagrożenia deportacją, wrócił do Łodzi najpóźniej na przełomie listopada i grudnia 1910 roku. 30 grudnia złożył podanie o pracę w Łódzkich Wąskotorowych Elektrycznych Kolejach Dojazdowych (ŁWEKD), gdzie na stałe zatrudniono go w lutym 1911 roku w zajezdni „Brus”. Chociaż pracował jako konduktor, posiadał również uprawnienia do prowadzenia pociągów tramwajowych, które były wykorzystywane w sytuacjach awaryjnych.

W marcu 1916 roku Rżewski usiłował popełnić samobójstwo w biurze dyrekcji ŁWEKD, co skutkowało jego zwolnieniem z pracy 20 marca, ze względów związanych z jego „niespokojnym usposobieniem”. Szybko jednak wrócił do aktywności społecznej, pełniąc funkcję sekretarza w Kooperatywie Spożywczej „Ogniwo”. W czasie I wojny światowej, zaangażował się w działalność polityczno-społeczno-niepodległościową, organizując werbunek do Polskiej Organizacji Wojskowej. Został aresztowany przez Niemców w grudniu 1917 roku, lecz udało mu się uciec podczas transportu do więzienia na ul. Długiej (dziś ul. Gdańska 13 w Łodzi), gdzie teraz mieści się Muzeum Tradycji Niepodległościowych.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w listopadzie 1918 roku, Rżewski działał w Radomiu, gdzie 8 listopada został mianowany komisarzem przez premiera Daszyńskiego. Szybko jednak został odwołany, a od 4 grudnia 1918 do 26 marca 1919 roku, pełnił funkcję komisarza rządowego w Łodzi z ramienia Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej. 27 marca 1919 roku, Rada Narodowa miasta Łodzi wybrała go na prezydenta, czyniąc go pierwszym takowym w niepodległej Polsce.

Jednym z jego pierwszych działań było wprowadzenie powszechnego obowiązku nauczania dzieci na poziomie szkoły podstawowej, co uczyniło Łódź pionierem w tej dziedzinie w Polsce. Rżewski zajmował się badaniem potrzeb edukacyjnych dzieci, a dzięki jego staraniom, w ciągu czterech lat powstało sześć szkół, gimnazjum, a także szkoła handlowa i seminarium nauczycielskie. Inwestował również w budowę parków miejskich oraz podjął działania w sprawie kanalizacji miasta, tworząc odpowiednie wydziały w ramach Zarządu Miasta.

W maju 1921 roku postarał się o przejęcie miejskiej komunikacji tramwajowej, co ostatecznie doprowadziło do uzyskania 1/3 udziałów w Spółce KEŁ w wyniku twardych negocjacji. Sprawował funkcję prezydenta aż do 1 lipca 1923 roku, kiedy to musiał ustąpić z powodu porażki PPS w wyborach samorządowych. Następnie, do wiosny 1927 roku, był Naczelnikiem Urzędu Stanu Cywilnego, a następnie starostą łódzkim do 1933 roku.

W okresie swojego urzędowania, aktywnie wspierał budowę miasta-ogrodu Tuszyn-Las oraz był znany jako propagator dyscyplin sportowych, organizując ośrodki wychowania fizycznego. Po ustąpieniu ze stanowiska starosty, do wybuchu II wojny światowej prowadził kancelarię notarialną, a jego klienci to m.in. spółki tramwajowe i elektrownie. Rżewski był również aktywny w wielu organizacjach społecznych, w tym jako prezes Związku Okręgowego Straży Pożarnych.

Po rozpoczęciu niemieckiej okupacji 8 września 1939 roku, wstąpił do konspiracyjnej „Organizacji Orła Białego”. Został aresztowany w listopadzie 1939 roku podczas akcji „Intelligenzaktion”. Po osadzeniu w obozie przejściowym na Radogoszczu, według relacji, został rozstrzelany 20 grudnia 1939 roku w Lesie Łagiewnickim. Na Starym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej znajduje się symboliczna mogiła Rżewskiego, w kwaterze 4d.

Z zamieszkania w willi na ul. Zelwerowicza 17, w Łodzi, Rżewski później kupił ziemię w Zofiówce k. Tuszyna, gdzie wybudował okazałą rezydencję.

Rodzina

Rżewski był mężem dwóch kobiet przez całe swoje życie, co nadaje jego biografii dodatkowy wymiar emocjonalny i osobisty. Pierwsza z jego żon, Helena Ryźlak, urodziła się w 1894 roku w Teresinie, w pobliżu Krośniewic. Jej rodzina zajmowała się rolnictwem, a sam ślub z Aleksym odbył się w Nowem w dniu 2 listopada/15 listopada 1911 roku. Ta relacja niestety nie przetrwała próby czasu, ponieważ od około 1912 roku para zaczęła żyć w separacji, a formalny rozwód został zakończony około 1923 roku. Co ciekawe, to małżeństwo nie doczekało się potomstwa.

W drugim związku Rżewski ożenił się ze Stanisławą, która przyszła na świat 30 kwietnia 1895 roku. Umowa małżeńska została zawarta 10 lutego 1923 roku. Z tego związku przyszło na świat kilka dzieci: pierwszym z nich był Aleksy Stanisław, urodzony 19 kwietnia 1915 roku. Następnie przyszedł na świat Zdzisław Władysław w dniu 18 sierpnia 1916 roku. Zbigniew Tadeusz przyszedł na świat 11 marca 1920 roku, jednakże zginął w czasie wojny na Zamojszczyźnie, pełniąc obowiązki jako podporucznik Armii Krajowej. Ostatnim dzieckiem pary była Mirosława Halina, która urodziła się 14 lutego 1924 roku i odeszła w 2021 roku, znana po mężu jako Juliańska.

Aleksy Rżewski miał także brata, Władysława Józefa, który urodził się 7 stycznia 1894 roku i zmarł w 1954 roku. Rodzinna historia Rżewskiego ilustruje nie tylko jego życie osobiste, ale również tło historyczne i społeczne, w jakim przyszło mu żyć.

Publikacje

Aleksy Rżewski to pisarz i autor dwudziestu dzieł literackich, który zdobył uznanie dzięki swoim książkom oraz dużej liczbie artykułów, które ukazały się w lokalnych publikacjach takich jak „Łodzianin” i „Robotnik”. Jego twórczość obejmuje także wierszo-poematy, z których jednym z najbardziej znanych jest „Idziemy w bój…”. Rżewski ma na swoim koncie autobiografię, która doczekała się kilku wydań, a historycy zauważają w niej fragmenty o charakterze konfabulacyjnym.

  • W walce z przemocą. Wspomnienia. Tom pierwszy. Autobiografia. Warszawa-Łódź 1919,
  • Za wolność i lud. Tom drugi; autobiografia. Warszawa 1920,
  • W walce z trójzaborcami o Polskę niepodległą. Wspomnienia; autobiografia. Łódź 1931,
  • Szlakami walki i buntu. Wspomnienia z walk rewolucyjnych z trójzaborcami; autobiografia. Łódź 1936.

Ordery i odznaczenia

Aleksy Rżewski, postać znana w historii Polski, otrzymał szereg zaszczytnych odznaczeń i orderów, które podkreślają jego zasługi dla kraju.

  • Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – przyznany 2 maja 1923,
  • Krzyż Niepodległości z Mieczami – otrzymany 12 marca 1931 w uznaniu „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”,
  • Krzyż Walecznych,
  • Odznaka Pamiątkowa Więźniów Ideowych.

Upamiętnienie

Aleksy Rżewski był osobą, która zyskała zaszczytne uznanie i pamięć już za swojego życia. W roku 1938 posiadał zaszczytne obywatelstwo honorowe w trzech miastach podłódzkich: Aleksandrowie, Tuszynie oraz Rudzie Pabianickiej, która została włączona w obszar Łodzi w 1945 roku. W Tuszynie, ulica Łaska, jak również ul. Rynkowa w Rudzie Pabianickiej, zyskały miano „Starosty Aleksego Rżewskiego”.

Rada Gminy Bełdów także oddała hołd, nadając imię „Aleksego Rżewskiego” bibliotece gminnej. Dodatkowo, świetlica w Szkole Rolniczej w Czarnocinie bhi upamiętniona tym samym imieniem. Warto również zaznaczyć, że odcinek drogi Cyganka – Babiczki, o długości 12 kilometrów, również otrzymał nazwisko Rżewskiego.

Od 1939 roku, a prawdopodobnie do 1940 roku oraz od 1945 do 1951 roku, ulica nosiła imię Aleksego Rżewskiego najpierw w Rudzie Pabianickiej, a później w Łodzi (dzisiejsza ul. Witolda Gombrowicza). Warto dodać, że od 24 kwietnia 1996 roku ulica na Rogach (mająca wcześniej nazwę ks. Józefa Czajkowskiego) nosi jego imię. Ponadto, od 28 kwietnia 2004 roku Szkoła Podstawowa nr 116 w Łodzi nosi imię Rżewskiego. W 2011 roku na głównym murze tej szkoły powstał mural upamiętniający jego działalność, umiejscowiony przy ul. Ratajskiej 2/4.

W 2011 roku wydano również film dokumentalny autorstwa Jacka Grudnia pt. „Przebój – Aleksy Rżewski” oraz teledysk łódzkiej grupy Psychocukier, zatytułowany „Gwiazda”. Od 2013 roku, Aleksy Rżewski był także patronem Gimnazjum nr 15 w Łodzi, znajdującym się przy ul. gen. J. Sowińskiego 50/56, które zostało zamknięte w związku z reformą systemu edukacji, w 2017 roku.

Uczczenie jego pamięci miało miejsce także 8 maja 2015 roku, kiedy to oddział Łódzki Polskiego Czerwonego Krzyża, w trakcie obchodów Światowego Dnia Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, zorganizował wydarzenie w Zgierzu, w Ośrodku Szkoleniowym PCK. Z tej okazji posadzono tam „dęby pamięci”, w tym trzy, dedykowane Aleksemu Rżewskiemu oraz innym wybitnym działaczom, Marii Tarnowskiej i Kazimierzowi Skarżyńskiemu.

Ważnym momentem w upamiętnieniu Rżewskiego było również włączenie go do wystawy dr Ludwiki Majewskiej pt. „Zagłada mikrokosmosu. Inteligencja w obozie w Radogoszczu 1939/40”. Wystawa została otwarta 10 października 2024 roku w Oddziale Martyrologii Radogoszcz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.

Oceń: Aleksy Rżewski

★★★★★
Średnia ocena:4.89 Liczba ocen:6