Kaplica rodziny Scheiblerów to wyjątkowe nagrobne mauzoleum, które mieści się na Starym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej w Łodzi. Stanowi ona ważny zabytek architektury cmentarnej i jest zlokalizowana w ewangelicko-augsburskiej części cmentarza.
Powstała w 1888 roku dzięki staraniom architektów Edwarda Lilpopa oraz Józefa Dziekońskiego. Kaplica jest uważana za jedno z największych osiągnięć w dziedzinie architektury cmentarnej na świecie, co czyni ją nie tylko miejscem pochówku, ale także świadectwem wyjątkowego rozwoju Łodzi w XIX wieku.
Historia
Budowa
Karol Scheibler (1820–1881) był założycielem imponującego imperium przemysłowego, które obejmowało rozległe zespoły fabryczne usytuowane przy Wodnym Rynku, obecnie znanym jako pl. Zwycięstwa. Jego posiadłości obejmowały także kompleks Księżego Młyna oraz zabudowania rozciągające się wzdłuż obecnej ulicy ks. bpa Tymienieckiego aż do ulicy Piotrkowskiej.
Po tragicznej śmierci Scheiblera – na prośbę jego żony, Anny z Wernerów – łódzki architekt miejski Hilary Majewski ogłosił w czerwcu 1883 roku konkurs na projekt kaplicy-mauzoleum. Spośród 11 zgłoszonych prac, I nagrodę zdobył projekt warszawianina Jana Hinza, jednak rodzina nie zaakceptowała tego rozwiązania. W grudniu tego samego roku zdecydowano o przeprowadzeniu drugiego konkursu. Z jego wyników zaprezentowano 16 projektów uzupełnionych o 13 modeli 16 marca 1884 w salachTowarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Jury nie przyznało I nagrody, natomiast drugą uzyskał projekt mauzoleum, stworzony w ciężkim stylu romańskim wspólnym autorstwa Piotra Brukalskiego oraz Mikołaja Tołwińskiego.
Jednakże przedstawione propozycje nie zaspokoiły oczekiwań zleceniodawczyni, co skutkowało zamówieniem w 1885 roku nowego projektu u warszawskiego architekta Edwarda Lilpopa. Do współpracy zaprosił on Józefa Dziekońskiego. Dzięki ich wizji kaplica powstała w latach 1885–1888, zaskakując współczesnych. W ówczesnej prasie warszawskiej podkreślano, że kaplica jest najkosztowniej wykonanym pomnikiem w kraju, a w innych miejscach wspomniano, że stanowi niezwykłe dzieło architektoniczne, stworzone z wielkim smakiem i starannością.
Architektura w stylu neogotyckim opierała się na najlepszych wzorcach gotyku francuskiego i niemieckiego, z wyraźnymi inspiracjami, szczególnie z katedry pw. św. Szczepana w Wiedniu oraz kaplicy Sainte-Chapelle w Paryżu. Uroczystość poświęcenia kaplicy miała miejsce 1 września 1888 roku, przewodniczył jej pastor Wilhelm Angerstein, w obecności rodziny Karola Scheiblera oraz licznych łodzian.
W krypcie kaplicy spoczęły prochy Scheiblera oraz jego dwóch wcześniej zmarłych synów, Leopolda i Feliksa. W kolejnych latach do grobowca dołączali kolejni członkowie rodziny, w tym syn Karol Scheibler II oraz wdowa po zmarłym, Anna Scheibler.
Lata 1945–1989
Kaplica, jak i teren Starego Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego, doświadczyła tragicznych losów po roku 1945. Obiekt był systematycznie niszczony i okradany. Krypta grobowa została zbezczeszczona, szczątki zmarłych oraz trumny uległy zniszczeniu. Nieliczna parafia ewangelicka nie miała możliwości utrzymania porządku na cmentarzu, a władze nie przejawiały zainteresowania ochroną tego cennego zabytku. Z każdym upływającym dziesięcioleciem, stan kaplicy ulegał pogorszeniu.
Dopiero w drugiej połowie lat 70. XX wieku podjęto pewne kroki w kierunku zabezpieczenia obiektu. W 1978 roku przeprowadzono szczegółową inwentaryzację fotogrametryczną kaplicy, a następnie zamurowano okna oraz symbolicznie ogrodzono teren siatką. Pomimo tych działań, proces dewastacji trwał, a corocznie następowały ubytki kolejnych detali, w tym pinakli, kwiatonów oraz metalowych figur aniołów, które znajdowały się u podstawy wieży kaplicy, wykonane według projektu Andrzeja Pruszyńskiego.
Okres po 1989
Rozpoczynając podjęte działania renowacyjne w 1991 roku, parafia zrealizowała wymianę pokrycia dachu, co stanowiło kluczowy krok w zabezpieczeniu stropów przed dalszym zniszczeniem. Równocześnie parafia ewangelicko-augsburska rozpoczęła prace nad przygotowaniem wstępnych planów odbudowy obiektu, jednak brak funduszy blokował możliwość ich realizacji.
Przełom nastąpił w roku 2000, kiedy działacze Towarzystwa Opieki nad Zabytkami oraz Towarzystwa Opieki nad Starym Cmentarzem przy ul. Ogrodowej w Łodzi nawiązali współpracę z parafią św. Mateusza. W wyniku tej kooperacji utworzone zostało stowarzyszenie, które miało na celu ochronę kaplicy. Fundacja na rzecz Ratowania Kaplicy Karola Scheiblera została formalnie zarejestrowana w 2003 roku. Dysponując ograniczonym budżetem – wiele z funduszy pochodziło z corocznych kwest – fundacja od początku podejmowała intensywne działania na rzecz renowacji kaplicy. W 2002 roku udało się przywrócić pierwotny napis „Pamięci Karola Scheibler” nad rozetą wejściową, który podczas okupacji niemieckiej został zamieniony na niemiecką inskrypcję „Ruhestätte der Familie Scheibler”. Zrealizowano również odnowienie żeliwnych drzwi wejściowych do kaplicy (w ramach prac od czerwca do października 2004) oraz drzwi bocznych. Do wnętrza kaplicy z Muzeum Miasta Łodzi powróciła odnowiona rzeźba przedstawiająca Wskrzeszenie córki Jaira, autorstwa Cuno von Uechtritz (1856-1908), jak również Pieta, wykonana przez berlińskiego rzeźbiarza Josepha von Kopfa (1827-1903).
W 2006 roku kaplica znalazła się na liście stu najbardziej zagrożonych zabytków w skali światowej, ogłaszanej corocznie przez nowojorską World Monuments Fund. W latach 2009–2015 toruńska firma „Konserwacja zabytków – Piotr Niemcewicz” przeprowadziła kompleksową renowację wieży, a także odnowiono dachy oraz części prezbiterialną, rekonstrukcję brakujących fragmentów Piety i Wskrzeszenia córki Jaira, a także częściowe remonty wnętrza górnej kaplicy oraz oszklenie okien.
Kaplica ma stać się miejscem pamięci, które będzie poświęcone nie tylko Karolowi Scheiblerowi, ale również całej jego rodzinie, której wkład w rozwój Łodzi jest nie do przecenienia. Odnowienie kaplicy będzie również ważnym osiągnięciem konserwatorskim w kontekście XIX-wiecznej budowli sakralnej, która prezentuje wyjątkowe walory artystyczne.
Architektura
Wnętrze kaplicy Rodziny Scheiblerów zdaje się emanować powagą, jednak zachowuje przyjazny dla oka charakter; skromność współzawodniczy tutaj z gustownymi detalami.
„[…] Wnętrze kaplicy sprawia wrażenie poważne, mimo to przyjazne dla oka; skromność i gust wytworny idą tu w zawody o lepsze. […]”
Kronika Łódzka. Mauzoleum…, [w:] „Dziennik Łódzki”, nr 197 z 4 września 1888 r.
Kaplica wykonana jest w stylu dwukondygnacyjnym, gdzie w przyziemiu znajdują się dwie krypty grobowe, natomiast nadziemna część to kaplica cmentarna. Zewnętrzne mury zbudowane są z cegły, którą obłożono kamieniem, a niektóre z części ścian oblicowano unikalną cegłą sigersdorfską.
To obiekt jednonawowy, mający formę krzyża, o wymiarach 25×13,5 m, z krótkimi ramionami nawy poprzecznej umiejscowionej w połowie długości budowli. Charakterystyczna smukła bryła kaplicy wieńczy ażurowa, kamienna wieża o wysokości 37 m. U podstawy wieży znajdują się figury ośmiu muzykujących aniołów, które zostały stworzone z blachy cynkowej na wzór autorstwa znanego warszawskiego rzeźbiarza Andrzeja Pruszyńskiego.
W budowie wykorzystano piaskowiec w skali, jakiej nie spotyka się w Polsce. Wnętrza zdobią marmury, a ołtarz wykonany jest z białego marmuru karraryjskiego. Ekstrafaktura frontu oraz bocznych szczytów, balustrad, galerii, a także wieży środkowej zrealizowane zostały z piaskowca szydłowieckiego.
Roboty kamieniarskie zlecono firmie Norblin i Heurteux. Kaplica eksponuje okna z witrażami, a dachy pokryto łupkiem szkockim, z kolei gzymsy i płaskie powierzchnie wykonano z blachy miedzianej. Zewnętrzne elementy, takie jak kraty, grzebienie na szczytach dachów, krzyże oraz drzwi (wykonane z kutego żelaza), powstały w fabryce Wł. Gostyńskiego. Kamienne ornamenty zewnętrzne, w tym liściaste kapitele oraz żabki, opracowane zostały na podstawie projektów Władysława Wojtasiewicza.
W całej Europie istnieje zaledwie kilka budowli, które dorównują klasą łódzkiemu mauzoleum.
Pozostałe obiekty w kategorii "Kaplice":
Kaplica Zmartwychwstania Pańskiego w Łodzi | Kaplica Heinzlów | Dom przedpogrzebowy w ŁodziOceń: Kaplica Rodziny Scheiblerów