Księży Młyn

---

Pierwsi właściciele

Historię Księżego Młyna należy rozpocząć od dawnej osady młyńskiej, która funkcjonowała na tym terenie i była własnością proboszcza łódzkiego. Osada ta była wzmiankowana już w 1428 oraz 1521 roku. W obrębie tej miejscowości znajdował się również młyn sołtysi, później nazywany młynem wójtowskim, usytuowany w małej odległości od plebańskiego młyna, nieopodal górnego biegu rzeki Jasień, będącej prawym dopływem Neru.

W dniu 21 listopada 1823 roku podjęto decyzję, która w późniejszych latach miała ogromny wpływ na rozwój tego regionu. Trzy młyny: Wójtowski, Księży oraz Lamus, przeszły pod zarząd gminy miejskiej. Celem tego kroku było przekształcenie ich w obiekty przemysłowe, zgodnie z zasadami, które zostały ustalone przez administrację rządową Królestwa Polskiego 30 stycznia 1821 roku.

Wśród pierwszych inwestorów, którzy zrealizowali swoje plany na tym terenie, był Krystian Wendisch, który w latach 1827–1830 założył dużą przędzalnię. Po jego śmierci, która miała miejsce w roku 1830, jego przedsięwzięcie kontynuował Fryderyk Karol Moes. Następnie, po jego zgonie w 1863 roku, zarządzanie przejął Teodor Krusche, syn znanego fabrykanta z Pabianic, Beniamina Kruschego.

Niestety, pożar w 1870 roku przerwał działalność fabryki, która została całkowicie zniszczona. W tym samym roku Karol Wilhelm Scheibler, wpływowy przedsiębiorca, nabył spaloną fabrykę oraz całą posiadłość Księżego Młyna i Wójtowskiego Młyna, w czasie gdy jego zakład bawełniany przy Wodnym Rynku w Łodzi rozwijał się w niezwykle dynamiczny sposób.

Karol Scheibler

„W 1854 roku, Karol Scheibler, wywodzący się z rodziny niemieckiej, dotarł do Łodzi, przybywając z Belgii przez Ozorków. Pierwsza jego przędzalnia z urządzeniem parowym o mocy 40 KM została zbudowana w 1855 roku przy Wodnym Rynku, obecnie znanym jako Plac Zwycięstwa, w sąsiedztwie parku Źródliska. Nieustannie rozwijając swoje interesy, Scheibler przekształcił ten teren w rozległe osiedle fabryczno-mieszkalne, które stanowiło pionierskie przedsięwzięcie w Łodzi. W początkowym etapie rozwoju przypominało ono jurydykę – odseparowaną enklawę na obszarze miejskim, nie podlegającą lokalnym władzom.

Od lat 70. XIX wieku nastąpił znaczny rozwój kolejnego kompleksu fabrycznego, znanego jako „Księży Młyn”. To niezwykłe przedsięwzięcie, które możliwe było dzięki projektowi Hilarego Majewskiego, charakteryzowało się największym w Łodzi budynkiem przędzalni bawełny o długości 207 m, zlokalizowanym przy ul. Wincentego Tymienieckiego 25. W jego obrębie powstało także osiedle dla pracowników (obecnie ul. Przędzalniana 46-52), z jednopiętrowymi domami mieszkalnymi, zwanymi famułami, wybudowanymi w latach 1886-1890. Dodatkowo, funkcjonowały tu sklepy fabryczne, remiza strażacka, szpital im. św. Anny, nieodpłatna szkoła dla dzieci oraz zespół pałacowy otoczony parkiem ze stawem.

Ta zwarta enklawa, znana jako „miasto w mieście”, dzisiaj uznawana jest za jeden z najcenniejszych zabytków przemysłowych na świecie. Zespół fabryczny na Księżym Młynie, znany również pod niemiecką nazwą Pffafendorf, zyskał wyjątkowy status dzięki swojej architekturze i układowi urbanistycznemu: fabryka, rezydencja oraz osiedle mieszkalne. Jest to jedno z najważniejszych osiągnięć tego rodzaju, zarówno na polskim gruncie, jak i w szerszym kontekście europejskim. W związku z powyższym, obiekt został wpisany do rejestru zabytków, a także prowadzone są starania, by trafił na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Przedsiębiorstwo Scheiblera, będące największym zakładem włókienniczym w Królestwie Polskim, obejmowało niemalże całą strefę posiadłości wodno-fabrycznych, rozciągającą się od ulicy Piotrkowskiej aż po granice Widzewa (do obecnej ulicy Konstytucyjnej). Łączna powierzchnia tych terenów przekraczała 500 ha, co stanowiło około 14% terytorium miasta. Cały kompleks wyróżniał się nowoczesnością produkcji, a także przemyślaną organizacją przestrzenną. Obiekty fabryczne zajmowały łącznie ponad 1 milion m³, a po raz pierwszy w Łodzi połączono je z systemem bocznic kolejowych, który miał długość około 5 km, łącząc je z linią kolejową fabryczno-łódzką, uruchomioną 17 listopada 1865 roku.

Aby zacieśnić więzi z robotnikami, Scheibler zbudował szereg bliźniaczych domów robotniczych – w około 1865 roku po północnej stronie Wodnego Rynku, w latach 70. XIX wieku obok przędzalni na Księżym Młynie, a pod koniec wieku dziewiętnastego przy ulicy Emilii (dziś ul. ks. W. Tymienieckiego) oraz na początku XX wieku wzdłuż ulicy Przędzalnianej. Szczególnie istotne było osiedle przyfabryczne na Księżym Młynie – dzisiaj uznawane za jeden z najcenniejszych zabytków architektonicznych i urbanistycznych Łodzi.

Rezydencje pałacowe dopełniały całość zespołów przemysłowych: przy Wodnym Rynku (1865) – pałac rodziny Scheiblerów, który obecnie jest częścią Muzeum Kinematografii w Łodzi, oraz pałac przy ulicy Piotrkowskiej, sąsiadujący z Rynkiem Bielnikowym, obecnie siedziba Politechniki Łódzkiej. Na rogu ulic Przędzalnianej i Emilii (1875) znajduje się Rezydencja Księży Młyn, która dzisiaj jest oddziałem Muzeum Sztuki, a dawniej zamieszkiwana była przez zięcia Scheiblera, Edwarda Herbsta, oraz jego żonę Matyldę.

18 listopada 1921 roku, w obliczu kłopotów gospodarczych w odrodzonej Polsce, nastąpiła fuzja zakładów Scheiblera z zakładem włókienniczym Ludwika Grohmana, który został założony w 1842 roku przez Traugotta Grohmanna, ojca Ludwika. W wyniku tej akcji powstało największe przedsiębiorstwo przemysłu włókienniczego w Polsce na początku lat 20. XX wieku, znane jako Zjednoczone Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Grohmana, SA w Łodzi.”

Zespoły fabryczne Karola Scheiblera

W sercu Łodzi, na terenie obecnego Placu Zwycięstwa, zlokalizowany był Wodny Rynek, gdzie w 1854 roku Karol Scheibler rozpoczął budowę swojego zespołu fabrycznego. W międzyczasie, od 1855 roku, na tym samym terenie powstały między innymi przędzalnie bawełny w latach 1855 i 1868, tkalnie z 1856 oraz kotłownie i magazyny, które zostały wybudowane w latach 1856 i 1870. Równocześnie w latach 1865–1868 Scheibler zrealizował budowę zespołu pięciu domów robotniczych.

W 1855 roku, obok swojego przedsiębiorstwa, zbudował również dom mieszkalny dla siebie oraz swojej rodziny. Ten budynek został w 1865 roku rozbudowany, stając się neorenesansowym pałacykiem, który w 1886 roku przeszedł modernizację. Dzisiaj w tym miejscu mieści się Muzeum Kinematografii w Łodzi.

Na ulicy Targowej, Scheibler wzniósł dom mieszkalny dla pracowników nadzoru technicznego w 1896 roku, a także budynek administracyjny na początku XX wieku oraz centralę handlową, która została ukończona w 1912 roku.

Przechodząc do Zespołu II, zlokalizowanego na terenach nad Jasieniem w Księżym Młynie, Scheibler zaczął budować kompleks fabryczny po nabyciu posiadłości od T. Kruschego w latach 70. XIX wieku. W tej lokalizacji wybudował największy w Łodzi budynek – przędzalnię bawełny. Proces budowy obejmował również przędzalnię przy ulicy św. Emilii, która była wznoszona od 1870 do 1879 roku, a także inne obiekty, takie jak budynki gospodarcze i cztery magazyny.

Podobnie jak na Wodnym Rynku, Scheibler zrealizował znaczny zespół domów robotniczych. Znalazło się ich dziewiętnaście przy ulicy św. Emilii (1873–1900), osiemnaście przy ulicy Księży Młyn oraz trzy przy ulicy Fabrycznej. Powstała również remiza dla straży pożarnej oraz domy mieszkalne dla strażaków przy ulicy św. Emilii w 1878 roku. Na ulicy Milionowej zaś izba szpitalna została zbudowana w 1882 roku, a szkoła przy ulicy Księży Młyn powstała w 1877 roku. Dopełnieniem całego kompleksu stał się konsum (sklep dla mieszkańców osiedla) oraz zespół pałacowy na rogu ulic Przędzalnianej i Tymienieckiego, w którym mieszkał zięć Scheiblera, Edward Herbst.

Zespół III znajduje się w okolicy ulicy św. Emilii oraz Widzewskiej (obecnie Jana Kilińskiego). Tutaj Scheibler wzniósł szereg obiektów, w tym tzw. Bielnik Kopischa z 1829 roku, nowy bielnik z 1878 roku, a także elektrownię, która powstała w latach 1910–1914. W obrębie założenia znalazły się także budynki administracyjne, pięć domów robotniczych z 1900 roku oraz szpital dziecięcy wybudowany w latach 1904–1905 przez firmę Nestler–Ferrenbach, według projektu Pawła Rübensahma.

Dodatkowo na ulicy Jana Kilińskiego powstały dwa domy robotnicze w 1890 roku, a w 1898 lub 1899 zrealizowano obiekt znany jako Nowa Tkalnia, projektowany przez Pawła Rübensahma, który zyskał sławę dzięki spotkaniu w 1987 roku papieża Jana Pawła II z robotnicami przy warsztacie.

W 2015 roku Księży Młyn został uznany za pomnik historii, a 23 maja 2016 roku Narodowy Bank Polski, w ramach cyklu „Odkryj Polskę”, wprowadził do obiegu monetę pięciozłotową, na której widoczny jest fragment Księżego Młyna – przędzalnia, która jest najstarszym budynkiem fabrycznym oraz kominem. Projekt monety został stworzony przez Dobrochny Surajewską w oparciu o zdjęcie wykonane w 1926 roku przez Włodzimierza Pfeiffera.

Upamiętnienia

23 maja 2016 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monetę okolicznościową o nominale pięciu złotych. Moneta ta pochodzi z serii „Odkryj Polskę” i prezentuje znaczące miejsce, jakim jest Księży Młyn.

---

Oceń: Księży Młyn

---