Fabryka Izraela Poznańskiego w Łodzi jest ważnym punktem na mapie przemysłowej Polski, reprezentującym pełnowydziałowy zakład wytwórczy zajmujący się przetwórstwem bawełny. Jej budowa odbyła się w latach 1872–1892, realizowana według wizji architekta Hilarego Majewskiego, który zaprojektował ten znaczący obiekt dla przedsiębiorcy Izraela Poznańskiego.
Ta fabryka stała się największym zakładem w regionie kalisko-mazowieckim, odgrywając kluczową rolę w rozwoju przemysłowym Łodzi. Po zakończeniu II wojny światowej, w 1945 roku, fabryka została znacjonalizowana, co zmieniło jej status oraz funkcję w gospodarce narodowej. W latach 1971–1993 obiekt został wpisany do rejestru zabytków, świadcząc o jego historycznym i architektonicznym znaczeniu.
Obecnie, fabryka ta ma nowe życie jako centrum handlowe, które zostało otwarte w 2006 roku. Dziś w jej murach znajduje się Manufaktura, przyciągająca zarówno lokalnych mieszkańców, jak i turystów, oferując im różnorodne atrakcje, zakupy i usługi.
Historia
W 1871 roku Izrael K. Poznański nabył teren na zachodnim skraju „Nowego Miasta”, przy ul. Ogrodowej, w Łodzi. Do końca XIX stulecia zrealizowano imponujący kompleks o powierzchni blisko 30 hektarów, który obejmował różnorodne obiekty przemysłowe, takie jak tkalnie, przędzalnia, bielnik oraz apretura i farbiarnia. Nie zabrakło także drukarni tkanin i wykończalni, jak i działów związanych z naprawą i budową maszyn, a także ślusarni oraz odlewni i parowozowni. Kompleks wzbogacono o gazownię, remizę strażacką, magazyny oraz bocznicę kolejową, a także kantor fabryczny, pałac fabrykanta i mieszkania dla pracowników. Wizytówkę tego zakładu stanowiła pięciokondygnacyjna przędzalnia bawełny z czerwonej, nieotynkowanej cegły, usytuowana wzdłuż ul. Ogrodowej, obecnie znana jako hotel Andels, której budowa miała miejsce w latach 1877-1878.
W czasach międzywojennych fabryka znajdowała się pod kierownictwem Józefa Wolczyńskiego, wpływowej postaci w życiu społeczno-towarzyskim Łodzi. W latach 30. XX wieku dyrektorat objął Stefan Lamprecht. Na terenie zakładu funkcjonował także klub sportowy IKP Łódź, który wykształcił wielu uznanych polskich bokserów.
Po wybuchu II wojny światowej, 18 września 1939 roku, Niemcy zajęli fabrykę, która w latach 1940-1942 funkcjonowała jako „Aktiongesellschaft der Baumwollmanufaktur von I.K. Poznański”. W 1942 roku doszło do wywłaszczenia akcjonariuszy, a zakład przejęty został przez Główny Urząd Powierniczy Wschód (Haupttreuhandstelle Ost), by następnie trafić w ręce łódzkich Niemców, Adolfa Speidla i Karla Webera. W wyniku tego zmieniono nazwę przedsiębiorstwa na „Aktiongesellschaft der Baumwollmanufaktur Speidel und Weber in Litzmannstadt”. Zakład przyczynił się do produkcji tkanin oraz elementów samolotów na potrzeby niemieckiego wojska.
Po zakończeniu wojny, 19 stycznia 1945 roku, fabryka przeszła na własność Skarbu Państwa, otrzymując nazwę Zakłady Przemysłu Bawełnianego nr 2. W późniejszych latach firma zmieniła nazwę na Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. Juliana Marchlewskiego, znanego ze swojej działalności socjalistycznej wśród robotników fabryki. W latach 70. dodano handlową nazwę „Poltex”, co wpłynęło na dalsze przekształcenia firmy. W drugiej połowie lat 80. XX wieku usunięto patrona i skrócono nazwę do Zakłady Przemysłu Bawełnianego „Poltex”, znanego również pod akronimem ZPB Poltex.
10 lutego 1971 roku miał miejsce strajk w Zakładach Przemysłu Bawełnianego im. Marchlewskiego. W dalszych dniach objął on inne zakłady w mieście. Główną przyczyną protestów była obniżka wynagrodzeń o około 200–300 zł w nowym roku, która w połączeniu z podwyżkami cen żywności prowadziła do znacznego pogorszenia sytuacji materialnej włókniarek. Strajkujący domagali się podwyżek wynagrodzenia o 20–25% oraz wprowadzenia systemu ustalania płac.
14 lutego do zakładów przybyła delegacja rządowa z premierem Piotrem Jaroszewiczem, wspieranym przez członków Biura Politycznego PZPR, w tym Jana Szydlaka oraz Józefa Tejchmę. Spotkanie zakończyło się skandalem, gdyż władze prezentowały arogancję i brak umiejętności prowadzenia dialogu, co doprowadziło do frustrujących wystąpień zdezorientowanych robotników. Rządzący apelowali o powrót do pracy, tłumacząc trudności finansowe oraz rzucając jedynie nieprzekonujące obietnice poprawy warunków pracy. Kiedy Jaroszewicz zapytał „Czy przystąpicie zaraz do pracy?”, sala odpowiedziała zdecydowanym „NIE!”.
Reakcją na strajki w całym kraju było przywrócenie cen mięsa do poziomu sprzed 13 grudnia 1970 roku.
W czasach po 1989 roku nie odnotowano roszczeń od spadkobierców fabryki, co najprawdopodobniej wynikało z bankructwa fabryki w latach 20. i 30. XX wieku z powodu utraty wschodnich rynków zbytu. Większość udziałów zakładu przejęły włoskie banki. W maju 1991 roku bank PBG S.A. wystąpił z wnioskiem o upadłość ZPB „Poltex”. Minister Przemysłu Andrzej Zawiślak 1 sierpnia 1991 roku ogłosił stan likwidacji zakładu, wyznaczając Mieczysława Michalskiego na likwidatora.
Likwidator podjął działania mające na celu znalezienie inwestora na realizację programu restrukturyzacji. W styczniu 1992 roku Minister Przemysłu i Handlu zaakceptował zaproponowany przez likwidatora program likwidacji, który obejmował także kwestie restrukturyzacji produkcyjno-nieruchomościowej ZPB „Poltex”.
Na początku 1992 roku zaprzestano działalności produkcyjnej w nierentownych działach przędzalni i tkalni, a w IV kwartale Prezydent Miasta Łodzi odstąpił od zamiaru przejęcia zabytkowych nieruchomości fabrycznych na cele Łódzkiego Centrum Targowo-Handlowego. 3 lutego 1993 roku uchwalono ustawę o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków, co pozwoliło na rozpoczęcie procesu restrukturyzacji zakładu. 18 lutego tego samego roku na wniosek Powszechnego Banku Gospodarczego (PBG) S.A. sąd umorzył postępowanie upadłościowe wobec ZPB „Poltex”.
W drugiej połowie 1993 roku likwidator prowadził rozmowy z wierzycielami oraz potencjalnym inwestorem w celu wszczęcia bankowego postępowania ugodowego. 4 grudnia 1993 roku podpisano wstępną umowę pomiędzy likwidatorem a Konsorcjum IDD-C. Kosiński jako wiążącym inwestorem ZPB „Poltex”.
W wyniku ugody bankowej, w dniu 16 maja 1996 roku, Minister Przekształceń Własnościowych powołał spółkę skarbu państwa Wykańczalnia Materiałów Włókienniczych „Poltex W” SA, opartą o majątek ZPB „Poltex”, w tym likwidatora Mieczysława Michalskiego na czołowej pozycji zarządu. W III kwartale 1997 roku zakończono produkcję w nierentownym wydziale wykończalni.
18 grudnia 1997 roku powołano spółkę-córkę nieruchomościową „Poltex N” z ograniczoną odpowiedzialnością, co stworzyło nową ścieżkę dla rewitalizacji historycznego zespołu fabrycznego „Poltex”. 31 marca 1998 roku równocześnie z prywatyzacją spółki akcyjnej WMW „Poltex W” oraz spółki nieruchomościowej „Poltex N” wprowadzono nowe podmioty inwestycyjne, które przejęły większość akcjonariuszy.
W IV kwartale 1998 roku Apsys Polska zakupiła 75% udziałów w „Poltex N” sp. z o.o. oraz 51% akcji w WMW „Poltex W” SA, a nowy właściciel dokonał zakupu nieruchomości wydziału wykończalni, obejmując całość terenu. W latach 1999-2002 trwały prace rozbiórkowe, które miały na celu przekształcenie terenu fabryki w centrum handlowe „Manufaktura”. W 2002 roku uzyskano pozwolenia budowlane na tę inwestycję, która została otwarta 17 maja 2006 roku jako C.H. Manufaktura. Również w 2008 roku zainaugurowano nowy oddział Muzeum Sztuki w Łodzi w pomieszczeniach byłej przędzalni, a w 2009 roku uruchomiono czterogwiazdkowy hotel i centrum konferencyjne sieci Andel’s.
Zespół budynków stanowi ważny zabytek, wpisany do rejestru z numerem A/45 z 20.01.1971, A/337/1-3 z 14.09.1993 oraz A/338/1-6 z 28.09.1993. W 2015 roku przędzalnia i brama fabryki uzyskały status pomnika historii.
Znani pracownicy
Omawiając zagadnienia związane z fabryką Izraela Poznańskiego, nie można pominąć znaczącego aspektu jej działalności, jakim są znani pracownicy tej instytucji.
Warto zaznaczyć, że w historii fabryki wybitne osobowości miały duży wpływ na jej rozwój oraz na życie lokalnej społeczności.
Pozostałe obiekty w kategorii "Budynki przemysłowe i magazynowe":
Fabryka Schweikerta | Folwark Ludwika Meyera | Zespół młyna parowego w Łodzi | Fabryka Della w Łodzi | Fabryka Markusa Silbersteina | Magazyn Konfekcyjny Emila Schmechela w Łodzi | „Ariadna” Fabryka Nici | Biała Fabryka Geyera | Fabryka Ernesta Wevera | Fabryka Wyrobów Włókienniczych Leonhardt, Woelker i Girbardt | Fabryka Adama Ossera | Księży Młyn | Browar Nr 1 w Łodzi | Młyn w Nowosolnej | Fabryka Ferdynanda Goldnera | Fabryka Państwowego Monopolu Tytoniowego w Łodzi | Widzewska Manufaktura | Przędzalnia Braci Muehle | Fabryka Józefa Balle w Łodzi | Fabryka Ludwika GrohmanaOceń: Fabryka Izraela Poznańskiego w Łodzi