Nowy cmentarz żydowski w Łodzi

Cmentarze

Cmentarz żydowski w Łodzi to niezwykle ważne miejsce, które odgrywa istotną rolę w historii społeczności żydowskiej w Polsce. Założony w 1892 roku, znajduje się w południowej części Bałut, na delikatnym wzniesieniu. Jego lokalizacja mieści się pomiędzy ulicami Bracką, Zagajnikową, Zmienną oraz Inflancką, co sprawia, że jest to teren o znaczącym historycznym i kulturowym charakterze.

Warto podkreślić, że cmentarz ten jest największą nekropolią żydowską w Polsce, rozciągającą się na powierzchni 42 hektarów. Na tym rozległym terenie znajduje się ponad 230 tysięcy mogił, w tym około 45 tysięcy grobów osób, które zmarły lub zostały zamordowane podczas tragicznych wydarzeń, związanych z funkcjonowaniem Ghetto Litzmannstadt. To miejsce pamięci stanowi nie tylko nekropolię, ale także ważny symbol historii oraz kultury Żydów w Łodzi.

Historia

Cmentarze żydowskie składają się zawsze z dwóch głównych sekcji: części przedpogrzebowej oraz grzebalnej. W obrębie części przedpogrzebowej odbywa się przygotowanie zwłok do ceremonii pochówku. Ten proces obejmuje między innymi rytualne obmycie ciała wodą. Na łódzkim cmentarzu znajduje się metalowy stół, który służył do obmywania zwłok męskich. Ciała mężczyzn są przygotowywane po prawej stronie domu przedpogrzebowego, natomiast zwłoki kobiet po lewej stronie. Dopiero po prawidłowym przygotowaniu, ciała przenoszone są do części grzebalnej, znanej jako „wieczny dom” lub „dobre miejsce”, poprzez wewnętrzną bramę. Unikanie słów bezpośrednio związanych z śmiercią jest typowe w tej tradycji. Rzeczywiście, część przedpogrzebowa nie jest traktowana jako teren uświęcony i pełni również funkcję gospodarczą cmentarza.

Do zakończenia I wojny światowej

W końcu XIX wieku, pierwszy żydowski cmentarz w Łodzi, położony przy ul. Wesołej, zwany obecnie „starym”, zapełnił się zupełnie. W związku z tym pojawiła się potrzeba stworzenia nowego cmentarza. W 1891 roku, Izrael Poznański zakupił ponad 10 hektarów gruntów od Juliusza Heinzla, które zostały wydzielone z obszaru dóbr Marysin i Arturówek. Już 5 sierpnia 1892 roku, władze gubernialne zatwierdziły lokalizację nowego cmentarza, co zostało ostatecznie potwierdzone przez generał-gubernatora 4 września 1892 roku. Z kolei 10 listopada 1892 roku Dozór Bóżniczy poinformował prezydenta Łodzi, że stary cmentarz został zamknięty, a nowy otwarto przy ul. Brackiej. Z kolei w kwietniu 1898 roku miało miejsce otwarcie największego w Polsce domu przedpogrzebowego, który zbudowano według projektu Adolfa Zeligsona. Inicjatywę wsparła Mina Konstadt, wdowa po Hermanie, która przeznaczyła na ten cel 18 tysięcy rubli.

Okres międzywojenny

W czasach międzywojennych ulica prowadząca do bramy cmentarnej nosiła nazwę Cmentarnej. Obecną nazwę – Chryzantem – nadano jej w 1961 roku. Z kolei w 2008 roku, część tej ulicy od ul. Brackiej do bramy cmentarnej zyskała nową nazwę – Abrama Cytryna.

Okres okupacji niemieckiej, 1939–1945

Podczas II wojny światowej teren cmentarza znalazł się w granicach tragicznego getta. Dowód na ten smutny czas stanowi tzw. „pole gettowe”, miejsce masowych pochówków więźniów getta, w którym pochowano ponad 45 tysięcy osób.

Okres współczesny

W 1956 roku, w części przedcmentarnej, stanął niewielki pomnik dedykowany ofiarom łódzkiego getta oraz obozów zagłady. Pomnik ma formę obelisku, świecznika oraz złamanego drzewa dębu, zaprojektowany przez Adama Muszkę. W 1980 roku cmentarz został wpisany do rejestru zabytków, a cztery lata później utworzono Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Łodzi. Od lat 90. XX wieku intensyfikują się działania mające na celu ratowanie tego miejsca. Należy do nich uporządkowanie „Pola Gettowego”, renowacja mozaiki wewnętrznej kopuły grobowca Poznańskiego oraz domu przedpogrzebowego. Wśród organizacji wspierających ten projekt znajduje się Fundacja Rodziny Nissenbaumów, która aktywnie działa na rzecz renowacji cmentarza od końca lat 80. i 90. XX wieku.

Z okazji obchodów 65. rocznicy likwidacji łódzkiego getta, w 2009 roku cmentarz połączono szlakiem pamięci z pomnikiem Radegast, a projekt ten był realizowany przez Grzegorza Wichrowskiego oraz Tadeusza Tomaszewskiego. Dzięki temu przedsięwzięciu, oba miejsca zostały przekształcone w spójny kompleks martyrologiczny. Cmentarz, jako obiekt zabytkowy, wpisany jest do rejestru pod numerem A/276 z dnia 17 września 1980 roku. Natomiast w 2015 roku, uzyskał status pomnika historii.

Pochowani i architektura funeralna

Nowy cmentarz żydowski w Łodzi to miejsce pełne historii oraz dokumentujące życie i śmierć wielu znakomitych postaci. Na jego terenie przeważają nagrobki w formie macew, których charakterystyczny kształt jest szczególnie widoczny. W centralnej części cmentarza znajdują się kwatery o bardziej monumentalnym charakterze, gdzie można spotkać rodzinne grobowce.

Jednym z najważniejszych obiektów na cmentarzu jest mauzoleum Izraela Poznańskiego, które przyciąga uwagę swoją architekturą oraz znaczeniem historycznym. Ponadto, w obrębie cmentarza można znaleźć grobowce wielu innych znanych przemysłowców łódzkich, takich jak Barcińscy, Jarocińscy, Katsenbergowie, Kohnowie, Prussakowie, Rosenblattowie, Silbersteinowie, czy Stillerowie.

Warto również wspomnieć o osobach reprezentujących różne dziedziny życia, które spoczywają na tym cmentarzu. Przy ulicy Brackiej można znaleźć mogiły malarza Stanisława Heymana, lekarza Seweryna Sterlinga, a także dr. Władysława Pinkusa, który był założycielem i długoletnim dyrektorem łódzkiego pogotowia ratunkowego. Wśród pochowanych jest także przemysłowiec i finansista Herman Konstadt oraz rabin Gminy Żydowskiej w Łodzi Eliasz Chaim Majzel.

Innym interesującym przypadkiem jest pochodzenie dziadków poety Juliana Tuwima oraz kompozytora Artura Rubinsteina. Przez długie lata niezwykłą historią była tajemnicza mogiła Róży Deweltow, znajdująca się w pobliżu mauzoleum Izraela Poznańskiego. Zgodnie z napisem widniejącym na pomniku, była to lekarka Armii Czerwonej, która zginęła w walce 24 lipca 1944 roku. Czerwona pięcioramienna gwiazda, umieszczona na pomniku, została zniszczona w latach 80. i 90. XX wieku.

Tajemnica mogiły została rozwiązana w 2014 roku. Odkryto, że Róża Deweltow, wileńska Żydówka, zginęła w Klejnikach, a po ekshumacji w 1950 roku, dokonanej na prośbę matki, została przeniesiona na cmentarz w Łodzi.

Nieopodal, w nieznanym miejscu, znajduje się również zbiorowa mogiła ponad 600 Sinti i Romów, którzy zostali przywiezieni do łódzkiego getta jesienią 1941 roku. W wyniku okropnych warunków bytowych, wielu zmarło, a ci, którzy przeżyli, zostali tragicznie zgładzeni w Chełmnie nad Nerem na początku 1942 roku.

Fauna i flora

Obszar nowego cmentarza żydowskiego w Łodzi rozciąga się na czterdziestu dwóch hektarach, co czyni go cennym terenem biologicznie czynnym. Na jego terenie rośnie ponad osiem tysięcy drzew, z takich gatunków jak klon pospolity, klon jawor, jesion, brzoza oraz topola. Przeważają samosiewy, ponieważ jedynie główna aleja została celowo obsadzona, a wiele z tych drzew to starodrzew.

Co więcej, na cmentarzu mieszka bogata fauna, w tym liczne gatunki ptaków oraz drobne ssaki, wśród których szczególnie dużo jest nietoperzy. Taki ekosystem sprzyja różnorodności biologicznej, co czyni teren cmentarza ważnym miejscem zarówno dla roślin, jak i zwierząt.

W 2019 roku zakończono szczegółową inwentaryzację przyrodniczą, która stała się bazą do prac pielęgnacyjnych zieleni. Te prace rozpoczęły się w 2021 roku w ramach projektu zatytułowanego Pielęgnacja i zabezpieczenie zabytkowego starodrzewia na terenie Cmentarza Żydowskiego w Łodzi. Projekt ten był realizowany przez Gminę Wyznaniową Żydowską w Łodzi we współpracy z przedstawicielami Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, pod przewodnictwem dr hab. Ewy Zaraś, która jest architektem krajobrazu oraz dendrologiem.

Oceń: Nowy cmentarz żydowski w Łodzi

★★★★★
Średnia ocena:4.89 Liczba ocen:19