Andrzej Bańkowski

---

Życiorys

Andrzej Bańkowski przyszedł na świat w Łodzi jako drugie dziecko Kazimierza Wacława Bańkowskiego oraz Heleny z Frydeckich w rodzinie z bogatymi tradycjami wojskowymi. Jego ojciec był kapitanem korpusu intendentów, dziadek Jan służył jako oficer 4. Dywizji Kawalerii, natomiast pradziadek Ignacy Bańkowski, herbu Ostoja, urodził się w Kalwarii Litewskiej i był porucznikiem piechoty oraz adiutantem Tadeusza Kościuszki.

Szkołę podstawową oraz średnią ukończył w Łodzi, kończąc naukę maturą w 1949 roku. W tym samym roku zdecydował się na wstąpienie do zakonu Jezuitów, jednak w 1955 roku zrezygnował ze stanu kapłańskiego (subdiakonatu), będąc wcześniej wyświęcony na akolitę. W latach 1951–1954 studiował filozofię w Wydziale Filozoficznym Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, gdzie uzyskał tytuł kościelnego licencjata filozofii, co odpowiadało magisterium.

Kolejnym krokiem jego kariery akademickiej były studia z zakresu filologii klasycznej (w specjalizacji hellenistyka) na Uniwersytecie Warszawskim, które ukończył w latach 1956-1961. Jego praca magisterska, napisana w języku łacińskim, nosiła tytuł De participiis Graecis in casu recto absolute usurpatis. W 1974 roku uzyskał stopień doktora na podstawie rozprawy Funkcja polskich partykuł limitatywnych, a następnie w 1982 roku stopień doktora habilitowanego, broniąc pracę Zmiany morfemiczne w toponimii polskiej na Uniwersytecie Śląskim.

W latach 1972–2002 Andrzej Bańkowski był związany z Wyższą Szkołą Pedagogiczną, obecnie Uniwersytetem Humanistyczno-Przyrodniczym im. Jana Długosza w Częstochowie. Tam pełnił m.in. funkcje prodziekana oraz dziekana Wydziału Filologiczno-Historycznego, a także kierownika Instytutu Filologii Polskiej i Zakładu Języka Polskiego. Był zasłużonym profesorem tej uczelni oraz twórcą i organizatorem częstochowskiej szkoły lingwistycznej. Poza tym, od 1971 roku był członkiem Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, od 1976 roku Komisji Językowej PAN w Katowicach, a w latach 1978-1987 zasiadał w Komitecie Językoznawczym PAN w Warszawie.

Badania i osiągnięcia w językoznawstwie

Andrzej Bańkowski, jako wybitny językoznawca, koncentrował swoje badania na etymologii oraz onomastyce polskiej. Jego monumentalne dzieło, Etymologiczny słownik języka polskiego, mimo że nie zostało ukończone, wciąż uznawane jest za najbardziej kompleksowy i istotny słownik w tej dziedzinie, dodatkowo stanowiąc jeden z kluczowych słowników w zakresie języków słowiańskich. Początkowo planowany jako dwutomowy, słownik ten szybko rozrósł się do czterech tomów; tom dotyczący litery „S” zajął osobny tom. W przypadku ukończenia, przewidywane było nawet dodanie piątej części.

W trakcie redakcji tomu poświęconego literze „R”, Bańkowski postanowił zmienić tytuł dzieła na „Etymologiczny słownik mowy polskiej”. Uzasadniał to tym, że słowa, które podlegają etymologicznym analizom, są elementami mowy, a nie języka. Język jest kodem, w którego ramach pojawiają się używane przez nas wyrazy, jednak to właśnie mowa napełnia ten kod żywymi słowami. Chciał, by w jego słowniku znalazł się jak najszerszy wachlarz słownictwa szczególnie z mowy potocznej.

To, co wyróżnia dzieło Bańkowskiego, to włączenie do hasłowych wyrazów również słów, które nie były potwierdzone w literaturze, a jedynie uchowały się w zapiskach toponimicznych ze staropolskich czasów. Ważnym aspektem było także uwzględnianie różnic dialektalnych, które były obecne w pozostałościach po języku staropolskim, szczególnie w odniesieniu do akcentowania cech różnicujących między dialektami Lędzian i Polan. Słownik miał również na celu wygaszanie mitów oraz nieścisłości, które narosły wokół języka.

W zakresie onomastyki, Andrzej Bańkowski zdobył uznanie dzięki swojej nowatorskiej pracy habilitacyjnej, zatytułowanej Zmiany morfemiczne w toponimii polskiej, która stanowi swoistą gramatykę omawianej dyscypliny. Napisał również ponad pięćdziesiąt artykułów i recenzji, które ukazywały się głównie w takich pismach naukowych jak: „Poradnik Językowy”, „Język Polski”, „Onomastica”, „Slavia Occidentalis” oraz „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”. Jego badania dotyczyły także zjawisk fonetycznych, takich jak metateza, epenteza czy kontrakcja w kontekście toponimii, oraz nieregularnych zjawisk rozwojowych, szczególnie w nazewnictwie ojkonimicznym.

Bańkowski zdołał również rekonstruować wiele istotnych apelatywów staropolskich na podstawie nazw geograficznych, a także analizować interesujące relikty leksykalne w polskim nazewnictwie. Opracował metodykę prowadzenia tych badań, co pozwoliło na ustalanie poprawnej lekcji staropolskich nazw osobowych. Jego prace obejmowały szczegółowe analizy nazewnictwa Bulli gnieźnieńskiej, imion pierwszych Piastów oraz średniowiecznych przydomków królów i książąt polskich. W obrębie polskiej onomastyki Bańkowski uznawany jest za osobę, która miała największy wpływ na nową generację badaczy tej dziedziny.

Poza etymologią i onomastyka, Andrzej Bańkowski pisał także prace z zakresu gramatyki, semantyki oraz słowotwórstwa polskiego, a także publikował niektóre artykuły związane z religioznawstwem w czasopiśmie „Euhemer” (1962-1964). Znany polski językoznawca, profesor Leszek Bednarczuk, podsumował wkład Bańkowskiego w polskie językoznawstwo w następujący sposób: oryginalny badacz etymologii i onomastyki, którą wprowadził do swojego słownika etymologicznego. Krytyczne opinie na temat słownika nie dotyczą jego etymologicznych wyjaśnień.

Poglądy społeczne

Andrzej Bańkowski wyznawał dwie kluczowe maksymy, które kształtowały zarówno jego podejście do pracy naukowej, jak i jego światopogląd. Pierwsza z nich, brzmiąca «Nie ma mnie dla mnie», podkreślała, że jego działania nigdy nie były motywowane osobistymi interesami lub korzyściami. Z kolei druga maksyma, «Obsto ergo sum», ukierunkowywała go na to, aby stawać w opozycji do wszelkiego zła, co odnosiło się do jego walki z błędami, zafałszowaniami oraz ignorancją w dziedzinie nauki.

W sferze religijnej, mimo że wychowany w tradycji chrześcijańskiej, konkretnie katolickiej, Bańkowski postrzegał siebie jako niezależnego teognostę. Jego osobista teognozja, obejmująca wiedzę na temat tego, czym Bóg jest, a czym z pewnością nie jest, miała charakter wyjątkowy. Z jednej strony, nawiązywała do greckiej teologii negatywnej, z drugiej zaś, w pewnym stopniu zbliżała się do teologii hinduizmu. W jego rozumieniu, Bóg był afirmowany jako czysty Absolut.

Rodzina

Andrzej Bańkowski posiada żonę imieniem Alicja, której rodowód sięga domu de Mezer; ich związek małżeński został zawarty w roku 1962.

W ich rodzinie znajdują się również dzieci: córka Ariadna Siemirada, która przyszła na świat w 1963 roku, syn Adrian Jarowit, urodzony w 1965 roku, oraz córka Artemia Dobiesława, która urodziła się w 1971 roku.

Rodzeństwo Andrzeja nosi imiona inspirowane starożytną grecką tradycją oraz tzw. życzliwymi imionami staropolskimi.

Inne zainteresowania i ciekawostki

Andrzej Bańkowski był osobą o wielu pasjach, w tym również zapalonym wędrowcem oraz krajoznawcą. Jego zainteresowanie przyrodą objawiało się w licznych długich pieszych wyprawach, które odbywał w takie miejsca jak lasy nadpilickie, tereny lasów ziemi piotrkowskiej, okolice Częstochowy oraz malownicza Jura Krakowsko-Częstochowska.

W trakcie studiów skupił się na filologii indyjskiej, uczęszczając na wykłady prowadzone przez Eugeniusza Słuszkiewicza. Ta intelektualna droga zaowocowała bliską przyjaźnią z Robertem Stillerem, znanym polskim tłumaczem oraz literatem, co znacząco wzbogaciło jego życie kulturalne.

Wśród poetów, z którymi Andrzej Bańkowski się identyfikował, wyróżniał się Stanisław Trembecki, który był jego ulubionym twórcą. Poeta ten miał duży wpływ na jego wrażliwość literacką oraz poetyckie upodobania.

Wybrane publikacje

Książki

Oto wybrane dzieła Andrzeja Bańkowskiego, które dostarczają cennych informacji o jego pracy badawczej i osiągnięciach w dziedzinie językoznawstwa:

• Zmiany morfemiczne w toponimii polskiej (Wrocław 1982),
• Słownik wyrazów obcych PWN (Warszawa 1995; współautor – opracowanie źródeł zapożyczeń wyrazów),
• Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1: A-K & t. 2: L-P (Warszawa 2000),
• Opuscula linguistica selecta (Częstochowa 2011),
• Etymologiczny słownik mowy polskiej, t. 3, cz. 1: R (Częstochowa 2014).

Artykuły (o charakterze programowym)

Lista artykułów o charakterze programowym, które zostały opublikowane przez Andrzeja Bańkowskiego, ukazuje jego wkład w rozwój leksykologii i etymologii:

• Jerzego Samuela Bandtkiego «Słownik dokładny» [w:] W kręgu semazjologii, leksykologii i terminologii, red. Stanisław Kochman, Opole 1988, s. 25-28,
• Z warsztatu etymologa [w:] Z polonistycznych warsztatów badawczych WSP w Częstochowie, red. Maria Lesz-Duk, Częstochowa 1998, s. 181-189,
• Wstęp autorski [w:] tenże, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 2000, s. VII-XLVIII,
• Walory dydaktyczne «Słownika języka polskiego» pod red. W. Doroszewskiego (tomy I-XI) [w:] Czterdzieści lat minęło… Nad «Słownikiem Doroszewskiego», red. Jan Wawrzyńczyk, Warszawa 2009, s. 9-17,
• Komentarz konieczny do tekstu M. Jakubowicz pt. «Z warsztatu badań etymologicznych – od Pokornego do Borysia», „Poradnik Językowy”, z. 5, 2011, s. 94-99.

Literatura biograficzna

Wszystkie te publikacje są dokumentowane w literaturze biograficznej, która przybliża życie i osiągnięcia profesora:

• Kość nie krść – wywiad z prof. Andrzejem Bańkowskim, oprac. Teresa Kruszona, „Gazeta Wyborcza – Stołeczna”, nr 279, 30 listopada 2000, s. 11,
• Wokół archeologii słów i ich funkcjonowania. Księga Jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Bańkowskiemu, red. Stanisław Podobiński, Maria Lesz-Duk, wpółpraca Violetta Jaros, Wydawnictwo WSP, Częstochowa 2001,
• Adam Królikowski, O prof. Andrzeju Bańkowskim [w:] A. Bańkowski, Opuscula linguistica selecta, op.cit., s. 297 (in English) i tył okładki,
• Adam Królikowski, O prof. Andrzeju Bańkowskim, „Res Academicae”, nr 3, Wydawnictwo AJD, Częstochowa 2012, s. 18 (przedruk),
• Adam Królikowski, Andrzej Bańkowski (1931-2014), „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. 70, 2014, s. 15-20,
• Wawrzyniec Rymkiewicz, Nauczyciel języka polskiego [o profesorze Andrzeju Bańkowskim], „Kronos”, nr 4, 2011, s. 262-264,
• Przeszłość w języku zamknięta. In memoriam Andrzeja Bańkowskiego. Ogólnopolska Konferencja Naukowa 25-26 października 2016, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, red. Urszula Wójcik, Violetta Jaros (w druku).

---

Oceń: Andrzej Bańkowski

---