Halina Szwarc

---

Życiorys

Przed II wojną światową

Halina Szwarc, córka Wincentego Kłąba, miała swoje początki w Łodzi, gdzie ojciec po przybyciu do miasta zajął się krawiectwem, a później otworzył własną działalność budowlaną. W tej branży angażował się w wznoszenie i sprzedaż domów. Halina uczyła się w renomowanym prywatnym Gimnazjum Żeńskim Humanistycznym Heleny Miklaszewskiej, znajdującym się przy ul. G. Narutowicza 59a. Fascynowała ją muzyka, marzyła o zostaniu pianistką, jednak gdy miała okazję usłyszeć wspaniałą grę jednego z uczniów Konserwatorium, z coraz większym zapałem zaczęła myśleć o innej drodze życiowej. W latach 1935-1939 jej aktywność rozciągała się również na harcerstwo.

II wojna światowa

Wybuch II wojny światowej zastał ją, gdy miała zaledwie 16 lat. Natychmiast zgłosiła się do konspiracji, najpierw w strukturach Służby Zwycięstwu Polski, a później w Związku Walki Zbrojnej na terenie Łódzkiego. Wkrótce podjęła intensywne nauki języka niemieckiego, co szybko przyniosło jej korzyści. Halina zainicjowała działania związane z uzyskaniem volkslisty, powołując się na niemieckie korzenie swojej babki, nazwiska z d. Vogel. Chcąc oddalić się od lokalnych znajomych, przeniosła się do Kalisza, gdzie zapisała się do niemieckiego gimnazjum. Dzięki rekomendacji dyrektora uzyskała volkslistę w najwyższej grupie, zmieniając jednocześnie nazwisko na „Klomb”.

W międzyczasie podejmowała również działania wywiadowcze, obserwując ruchy niemieckich jednostek. W lutym 1942 roku zdała maturę z wyróżnieniem. Na początku swojej działalności w konspiracji była znana jako Halina oraz Ryszard, pełniąc rolę łączniczki i kolportera prasy podziemnej. Od listopada 1940 roku była zastępcą szefa rejonu wywiadowczego w Kaliszu, ppor. rez. Wacława Kałużniaka, ps. Jacek I, i jako najmłodsza agentka wywiadu Armii Krajowej zyskała przydomek polskiej Maty Hari.

Po aresztowaniu w 1942 roku swojego bezpośredniego przełożonego ps. „Jacek Pierwszy”, Halina otrzymała nowe zlecenie – przeniesienie do Rzeszy, gdzie objęła funkcję szefa rejonu wywiadowczego, kontynuując aktywności przez cały czas wojny jako „Jacek II”. Od 1943 roku integrowała się w strukturach Oddziału II Okręgu Łódzkiego AK, zdobywając doświadczenie w wywiadzie na terenie Niemiec Zachodnich i Północnych. Działała w Wiedniu oraz Berlinie, a jej zadania obejmowały sporządzanie raportów o sytuacji w mieście oraz dystrybucję materiałów związanych z „akcji N”. Podczas tej działalności współpracowała z płk Zygmuntem Walter-Janke, ps. Gertruda, a także podjęła znaczące wywiad dotyczące obiektów wojskowych, które pozwoliły aliantom na ich skuteczne zniszczenie.

Jej działalność wywiadowcza doprowadziła do licznych sukcesów, co zostało docenione przez aliantów, a w zamian za uzyskane informacje, Halina zdobyła angielskie odznaczenie. W Berlinie podjęła pracę w Archiwum Medycyny Wojskowej, skąd przekazywała ważne dane dotyczące lokalizacji jednostek niemieckich. Wśród jej zwierzchników na wyjątkowe uznanie zasługiwali mjr Bolesław Jabłoński, ps. Emma, oraz kpt. Mikołaj Ostaszewski, ps. Mikołaj. Za działania w Hamburgu, które miały miejsce w czasie alianckich nalotów, Halina została uhonorowana Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami, a za pracę w Zentralarchiv für Wehrmedizin w okresie 1943 roku przyznano jej Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami, które to odznaczenia zostały potwierdzone przez ZBoWiD po wojnie.

W 1944 roku jednak wpadła w ręce Gestapo, co było wynikiem jej użycia sfałszowanej kartki żywnościowej. Mimo brutalnych przesłuchań, nie ujawniła żadnych informacji o swojej działalności. 26 maja 1944 roku, razem z matką, została aresztowana i oskarżona o działalność konspiracyjną. Matkę deportowano do Ravensbrück, podczas gdy Halina była przesłuchiwana w gmachu Gestapo przy ulicy Anstadta w Łodzi. Na szczęście jej wyrok nie został wykonany w związku z wyzwoleniem Łodzi 19 stycznia 1945 roku. Została odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari już w czasie pobytu w więzieniu, a w 1965 roku osobiście odebrała to wyróżnienie. Już po wojnie, 1 stycznia 1945 roku, Halina uzyskała awans na stopień podporucznika Armii Krajowej. Po aresztowaniu przeniesiono ją do więzienia żeńskiego przy ul. Gdańskiej 13, skąd uciekła podczas ewakuacji grupy więźniarek 18 stycznia 1945 roku.

Po ucieczce przez jakiś czas ukrywała się w Pabianicach, gdzie skontaktowała się z „Emmą”, który doniósł jej o poszukiwaniach przez UB, które przejęło archiwa wojskowe. Halina zmieniła miejsce pobytu na Warszawę, a później przebywała w Rogowie i na Śląsku. W październiku 1945 roku ujawniła się przed komisją weryfikacyjną AK w Katowicach, gdzie Zygmunt Walter-Janke poświadczał jej sukcesy w działalności wywiadowczej, za które została uhonorowana Krzyżem Virtuti Militari oraz innymi odznaczeniami.

Po wojnie

Po zakończeniu wojny, Halina osiedliła się w Poznaniu, gdzie ponownie rozpoczęła studia medyczne. Po powrocie matki z obozu w 1946 roku stała się przedmiotem obrad Sądu Rehabilitacyjnego w Łodzi, gdzie przedstawiciele Armii Krajowej zeznali, że przyjęła volkslistę na rozkaz władz wojskowych, co umożliwiło jej powrót do nazwiska rodowego. Mimo to, ściśle poddawana była inwigilacji przez cały okres, a podczas referendum została aresztowana i przesłuchiwana. Pracowała jako lekarz fabryczny, prowadząc poradnię chorób tarczycy w Starołęce.

W 1948 roku uzyskała tytuł lekarza i zaczęła pracę w Klinice Akademii Medycznej w Poznaniu. W tym miejscu poznała swojego przyszłego męża, prawnika Andrzeja Szwarca, z którym wzięła ślub w 1949 roku. Pomimo trudności związanych z oskarżeniami o kolaborację i prześladowaniami ze strony UB, Halina zdołała nawiązać karierę naukową i pracowała w II Klinice Chorób Wewnętrznych oraz kierowała Wojewódzką Poradnią Chorób Tarczycy. W 1951 roku uzyskała stopień doktora medycyny.

Niestety, ze względu na jej przeszłość w AK, nie mogła pracować na Akademii Poznańskiej mimo obrony doktoratu. W 1956 roku, jako jedyna lekarka w Poznaniu, brała udział w udzielaniu pomocy osobom rannym podczas wydarzeń czerwcowych. Halina walczyła o przywrócenie Izb Lekarskich oraz podjęła badania dotyczące stanu zdrowia więźniów obozów. Kontynuowała naukę w Akademii Medycznej w Łodzi, gdzie podjęła studia z endokrynologii i obroniła pracę habilitacyjną w 1959 roku, co dało jej stanowisko docenta w Wyższej Szkole Wychowania Fizycznego w Poznaniu.

W latach 1960-1964, oprócz pracy jako internista i endokrynolog, Halina prowadziła Zakład Medycyny Sportowej w WSWF i była prodziekanem tej uczelni. Zyskała miano profesora nadzwyczajnego nauk medycznych w 1966 roku. Po rozwodzie w 1964 roku przeniosła się z dziećmi (synem Andrzejem i córką Magdaleną) do Warszawy. Od 1965 do 1969 roku była kierownikiem Zakładu Leczniczo-Profilaktycznego AWF oraz prodziekanem tej instytucji, a w latach 1969-1971 pełniła stanowisko prorektora. W latach 1973-1975 zarządzała Centrum Medycyny Sportowej, a później Instytutem Nauk Biomedycznych AWF w Warszawie. W 1976 roku z jej inicjatywy powstał Zakład Gerontologii przy Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego w Warszawie, a w 1975 roku zainicjowała utworzenie Uniwersytetu Trzeciego Wieku, pierwszej tego rodzaju placówki w Polsce oraz jednej z pierwszych w Europie, która obecnie nosi jej imię.

Halina była także aktywnym członkiem zespołów i rad naukowych w licznych instytutach, pozostawiając po sobie blisko 83 publikacje naukowe. Przez jej prowadzenie uzyskało doktoraty 9 osób, a ponad 50 otrzymało tytuły magisterskie. Była także recenzentem wielu prac doktorskich oraz habilitacyjnych. Pełniła funkcję przewodniczącej Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego. Należała do Związku Bojowników Walk o Niepodległość i Demokrację oraz do Związku b. Więźniów Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych w Łodzi, a także ZBoWiD, gdzie w latach 1960-1964 była wiceprzewodniczącą Komisji Zdrowia Okręgu Poznańskiego.

Halina była wielką inicjatorką w obszarze rehabilitacji gerontologicznej, jako pierwsza w Polsce zakładając zarówno oddział rehabilitacyjny, jak i Uniwersytet Trzeciego Wieku. Dzięki jej staraniom w 2001 roku funkcjonowały w Polsce 23 placówki UTW. Zmarła w Warszawie w wieku 79 lat, a jej miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, w grobie rodzinnym (kwatera 276-5-3).

Życie prywatne

W latach 1949–1964 Halina była w związku małżeńskim z prawnikiem Andrzejem Szwarcem, z którym później się rozwiodła. Para doczekała się dwojga dzieci: syna Andrzeja Stanisława, który zdobył tytuł profesora historii, oraz córki Anny Kubasiak, która pełniła funkcję sędziego.

Odznaczenia

Halina Szwarc jest osobą, która otrzymała wiele prestiżowych odznaczeń za swoje wybitne działania. Wśród jej wyróżnień znajduje się Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyż Walecznych oraz kilka krzyży zasługi, takich jak Brązowy Krzyż Zasługi z Mieczami, przyznany za akcję przeprowadzoną w Hamburgu, oraz Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami, który został nadany za działania w Berlinie.

W okresie powojennym uzyskała szereg kolejnych odznaczeń, w tym Krzyż Partyzancki w 1965 roku, Złoty Krzyż Zasługi w 1966 roku oraz Medal Komisji Edukacji Narodowej w 1975 roku. W 1969 roku została uhonorowana Krzyżem Kawalerskim, a później również Oficerskim oraz Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Za wyjątkowe zasługi dla rozwoju polskiej medycyny oraz działalność na rzecz osób starszych, Halina Szwarc została odznaczona Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Było to możliwe dzięki postanowieniu podjętemu 27 kwietnia 2000 roku przez PrezydentaAleksandra Kwaśniewskiego.

Publikacje

Halina Szwarc to postać wyróżniająca się licznymi publikacjami, które dotykają różnorodnych tematów. Poniżej przedstawiamy zestawienie jej ważniejszych prac.

• Kolportaż prasy „N” w Reichu, [w:] „Akcja „N”. Wspomnienia, 1941–1944. Warszawa, 1972, s. 508–519,
• Kobiece więzienie gestapo w Łodzi w ostatnim okresie okupacji, [w:] „Przegląd Lekarski – Oświęcim”, 1972, nr 1, s. 14–21,
• Rekreacja ruchowa osób starszych, praca zbiorowa / H. Szwarc, R. Wasilewska, T. Wolańska; pod red. Teresy Wolańskiej, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego, Warszawa, 1979,
• Rekreacja ruchowa osób starszych, praca zbiorowa / pod red. Teresy Wolańskiej; [aut.] H. Szwarc, R. Wasilewska, T. Wolańska, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego, Warszawa, 1986,
• Rekreacja i turystyka ludzi w starszym wieku, Halina Szwarc, Teresa Wolańska, Tadeusz Łobożewicz, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, 1988, ISBN 83-202-0700-2,
• Wspomnienia z pracy w wywiadzie antyhitlerowskim ZWZ–AK. Wyd. 1, Warszawa, 1999, ISBN 83-86842-46-6,
• Wspomnienia z pracy w wywiadzie antyhitlerowskim ZWZ–AK. Wyd. 2, Warszawa, 2008, ISBN 978-83-7543-069-1,
• Magdalena Grzebałkowska, Halina Szwarc. Bardziej Kloss niż Mata Hari; [w:] „Wysokie Obcasy”, 23 IX 2000, nr 38, s. 7–14,
• Marek Łuszczyna, Igły. Polskie agentki, które zmieniły historię; Dom Wydawniczy Pwn, 2013, ISBN 978-83-7705-373-7.

Wieloletnia praca Haliny Szwarc w różnych dziedzinach podkreśla jej istotny wkład w historię oraz naukę. Jej publikacje stanowią cenny materiał dla badaczy i pasjonatów historii.

Upamiętnienie

„Na podstawie życia Haliny Szwarc oraz jej osobistych wspomnień zawartych w pamiętniku Wspomnienia z pracy w wywiadzie antyhitlerowskim ZWZ-AK powstał w 2007 roku spektakl Teatru Telewizji pt. Doktor Halina. Scenariusz został napisany przez Marcina Wronę, który również zrealizował reżyserię tego obrazu. Konsultację historyczną przeprowadził Andrzej Krzysztof Kunert z Instytutu Pamięci Narodowej. Premiera spektaklu miała miejsce 1 września 2008 roku. W tym samym roku dzieło to zdobyło Srebrny Medal na 52. festiwalu produkcji telewizyjnych i radiowych The New York Festivals w kategorii „dramat” oraz zostało wydane na nośniku DVD.

Halina Szwarc-Kłąb dorastała w łódzkich Bałutach, w kamienicy zlokalizowanej przy ulicy Dworskiej (obecnie ul. Organizacji WiN 10). Z inicjatywy lokalnej społeczności na ścianie jej domu powstał mural, który przedstawia jedną z bohaterek Polskiego Państwa Podziemnego. Obrazek zawiera samoloty przelatujące nad Berlinem oraz logo Uniwersytetu Trzeciego Wieku, co jest wyrazem uznania jej najistotniejszych osiągnięć).

Upamiętnienie Haliny Szwarc miało miejsce w 2003 roku, kiedy to na murze dawnego więzienia na Radogoszczu zamontowano tablicę. Kolejna upamiętniająca tablica została umieszczona w 2012 roku w ścianie siedziby Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego przy ulicy Marymonckiej 99/103 w Warszawie.

W dniu 10 listopada 2021 roku przed Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi odsłonięto pomnik, który jest hołdem dla jej pamięci. W okolicach ulicy Gdańskiej 13 w Łodzi mieściło się więzienie, w którym przetrzymywano kobiety osadzone za działania przeciwko III Rzeszy. Halina Szwarc, wówczas używająca nazwiska Kłąb, trafiła tam w maju 1944 roku.

W 2021 roku powstał również film dokumentalny na temat Haliny Szwarc w reżyserii Krzysztofa Rzączyńskiego. Inny film dokumentalny, noszący tytuł Najmłodsza Agentka, został zrealizowany przez Magdalenę Majewską w ramach konkursu organizowanego przez TVP Historia.

Dodatkowo, komiks zatytułowany Halina. Opowieść graficzna o Halinie Szwarc, który jest wydany dzięki Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, przedstawia działalność konspiracyjną Haliny, która rozpoczęła się, gdy miała zaledwie 16 lat. Scenarzystą tej opowieści jest Mikołaj Szczęsny, a rysunki wykonał znany twórca komiksów Tomasz Tomaszewski.

Halina Szwarc jest również bohaterką powieści Czarny motyl, napisanej przez Lidkę Liszewską i Roberta Kornackiego, która została wydana w 2023 roku. Autorzy tej książki opisują emocjonującą historię Haliny, pełną nieoczekiwanych zwrotów akcji, opartą na prawdziwych wydarzeniach.

---

Oceń: Halina Szwarc

---