Aleja Karola Anstadta w Łodzi

---

Historia

Historia

Lata 1885–1939

Aleja o długości 210 metrów została zaprojektowana jako droga prywatna prawdopodobnie w latach 1885–1890. Interesującym faktem jest to, że nie była uwzględniona w pierwszym spisie ulic Łodzi, sporządzonym w lutym 1887 roku, natomiast na mapach z około 1890 roku można już dostrzec jej zarys, chociaż wówczas nie nosiła jeszcze nazwy. To wytyczenie drogi wiązało się z koniecznością ułatwienia dostępu do parku Helenów, który został otwarty 26 stycznia 1885 roku przez rodzinę Anstadtów. W tamtych czasach dojazd z centrum miasta ulicą Północną był niemożliwy, gdyż teren za skrzyżowaniem z ówczesną ul. Widzewską (dzisiejsza ul. Jana Kilińskiego) znajdował się na gruntach prywatnych, a właściciel, Robert Biedermann, nie wyrażał zgody na otwarcie ulicy. Dlatego Anstadtowie zdecydowali się na prowadzenie alei przez własne tereny – od ówczesnej ul. Średniej (aktualnie ul. Pomorska) do ul. Północnej w okolicy parku.

Na mapach z lat 1894–1896, sporządzonych przez Władysława Starzyńskiego, aleja także była przedstawiana, choć nadal pozostawała nienazwana. Nazwa ulicy została prawdopodobnie nadana w latach 1909–1910. Na planie z 1903 roku, wydanym przez Eugeniusza Starczewskiego, aleja nie była jeszcze oznaczona, lecz na mapie z około 1910 roku, opracowanej przez Roberta Resigera dla kalendarza „Czas”, można już zauważyć ją pod nazwą „Ansztadta”.

23 grudnia 1898 roku aleją Karola Anstadta (jeszcze bez nazwy) przejechał pierwszy tramwaj – Herbrand VNB-125 z doczepą, inaugurując tym samym początek tramwajowego transportu w Łodzi. O godzinie 13:00, skład wystartował z zajezdni przy ul. Nowo-Wysokiej (obecnie ul. Tramwajowa) i kierował się przez ulice: Dzielną (dzisiaj ul. prez. Gabriela Narutowicza), Piotrkowską, Nowy Rynek (obecnie pl. Wolności), ulicą Średnią i aleją do parku Helenów, skąd kontynuował trasę w ul. Północną, aż do ul. Targowej (dziś ul. Seweryna Sterlinga), do ul. Średniej, a następnie przez Nowy Rynek i Piotrkowską wrócił do zajezdni oraz Teatru „Paradyż”. Linia tramwajowa nr 3 zaczęła regularnie kursować aleją Karola Anstadta trzy dni później, a 28 stycznia 1899 roku zastąpiła ją linia nr 4, która jest wspomniana w wierszu Juliana Tuwima: Zieloną czwórką się dojedzie / Do zielonego Helenowa. W 1900 roku do trasy dołączyła również linia nr 5.

W czasie I wojny światowej, podczas niemieckiej okupacji, ulepszono system nazewnictwa ulic. Od 1915 roku aleja nosiła nazwę Anstadtstraße. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wprowadzono z powrotem polskie nazewnictwo, zmieniając nazwę ulicy na aleję, co spowodowało, że przedwojenna ulica Karola Anstadta stała się aleją Karola Anstadta w 1918 roku.

Ruch tramwajów trwał aleją do 22 września 1928 roku, kiedy to zrealizowano ostatni kurs do parku Helenów tramwajem linii „4”. Torowisko przetrwało nieprzerwanie co najmniej do 1942 roku.

Lata 1939–1945

W sierpniu 1939 roku przy alei pod numerem 7 zakończono budowę modernistycznego gmachu Gimnazjum Męskiego Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich, w którym planowano rozpoczęcie zajęć 1 września 1939 roku. Po wybuchu II wojny światowej budynek został 9 września zajęty przez Niemców. Dzień później przybył do Łodzi 2. oddział III Specjalnej Grupy Operacyjnej Policji Bezpieczeństwa, dowodzony przez SS-Sturmbannführera Fritza Liphardta, który zajął budynek gimnazjum. 7 listopada przekształcono go w siedzibę Gestapo, a szefem został Gerhard Flesch. W piwnicach ulokowano areszt śledczy, a w okolicznych budynkach zorganizowano mieszkania dla personelu, który latem 1944 roku liczył 151 funkcjonariuszy. Niemieckie posterunki zamknęły dostęp do alei z obu stron. W 1944 roku prawdopodobnie w siedzibie Gestapo zginął Jan Lipsz, ps. „Anatol”, członek Związku Walki Zbrojnej, który został aresztowany 13 czerwca 1944 roku. Gestapo działało do końca okupacji miasta, a na frontowej ścianie budynku znajduje się tablica upamiętniająca te wydarzenia.

Podczas II wojny światowej nadano alei w 1940 roku niemiecką nazwę Anstadtallee, która wkrótce po wprowadzeniu niemieckiej nazwy dla miasta Litzmannstadt, zmieniła się na Gardestraße, co odnosiło się do gwardii.

Lata 1945–1989

Po wojnie krótko przywrócono przedwojenną nazwę, aleja Karola Anstadta. Już 19 stycznia 1946 roku, na uroczystym posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej, zwołanym z okazji rocznicy zakończenia niemieckiej okupacji Łodzi, zgłoszono wniosek o przemianowanie alei, który został zaakceptowany. W 1948 roku w planie miasta aleja nosiła nową nazwę: ulica 19 Stycznia, dla upamiętnienia zakończenia niemieckiej okupacji 1945 roku oraz wkroczenia sowieckich wojsk do Łodzi.

20 stycznia 1945 roku w Łodzi pojawił się płk Mieczysław Moczar, który z grupą 94 funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa przejął dawną siedzibę Gestapo, gdzie zorganizowano Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Jego kierownikiem został Mieczysław Moczar, który pełnił tę funkcję do 1948 roku. W tym okresie w gmachu aresztowano i stracono wiele osób, w tym:

• Czesława Stachurę – funkcjonariusza WUBP, który dostarczał informacje Zrzeszeniu „Wolność i Niezawisłość”, aresztowanego 16 listopada 1946, straconego 14 stycznia 1947,
• Zbigniewa Zakrzewskiego ps. „Bryła” – działacza Armii Krajowej, aresztowanego 17 listopada 1946, straconego 26 marca 1947,
• Stanisława Malickiego – pracownika WUBP, który współpracował z opozycją i był aresztowany w 1951 roku, stracony 18 kwietnia 1952 roku.

W 1946 roku w gmachu, przy ul. 19 Stycznia 7, więziony i torturowany był Stanisław Sojczyński, a w latach 1950-51 tamtejszy areszt śledczy był miejscem uwięzienia o. Tomasza Rostworowskiego. Na frontowej ścianie budynku znajduje się tablica upamiętniająca ofiary WUBP. W autobiografii Wczasy w Anstadta Zdrój profesor Edward Kącki wspomina swoje siedem miesięcy spędzonych w areszcie. W budynku pod nr 10 mieścił się Miejski Urząd Bezpieczeństwa Publicznego do 1956 roku, później przeniesiony na ul. Henryka Sienkiewicza 26.

Gmach przy ul. 19 Stycznia 7 został w 1959 roku przekazany władzom oświatowym. Początkowo mieściła się w nim Szkoła Podstawowa nr 98, a od 1979 roku stało się siedzibą XII Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Wyspiańskiego.

8 sierpnia 1984 roku na ulicy 19 Stycznia wznowiono komunikację miejską, uruchamiając trasę autobusów linii „57” z Kuraka do dworca Północnego PKS. Autobusy jednak zniknęły już po miesiącu, a powróciły ponownie 1 lipca 1997 roku.

Od roku 1989

27 maja 1994 roku, na mocy Uchwały nr LXXVI/719/94, ulicy 19 Stycznia przywrócono nazwę alei Karola Anstadta, co oznaczało powrót do nazwy używanej w kraju do 1945 roku.

12 lipca 2007 roku Rada Miejska w Łodzi zdecydowała o budowie pomnika Ofiar Komunizmu, by upamiętnić Rodaków, którzy stracili życie w wyniku reżimu komunistycznego w latach 1919-1989. Pomnik, autorstwa Wojciecha Gryniewicza, został odsłonięty 12 grudnia 2009 roku przed byłym gmachu WUBP, stanowiąc pierwszą w Polsce budowlę poświęconą ofiarom represji komunistycznych. Organizowane są tam uroczystości upamiętniające, w tym na jubileusz rocznicy stanu wojennego.

W latach 2011–2013 aleja cieszyła się opinią bezpiecznej – w tym czasie nie miały tam miejsca żadne wypadki. Wiosną 2017 roku uruchomiono ponownie linię autobusową (linii „85A” oraz „85B”), a rok później wznowiono trasę dla linii „57”.

W październiku 2018 roku przekazano informację o planowanych przez IPN i Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego badaniach archeologicznych w okolicy posesji nr 7 i 9, które kiedyś były miejscami siedziby Gestapo oraz WUBP. Prace miały rozpocząć się w kwietniu 2019 roku.

Badania archeologiczne przeprowadzone w czerwcu i lipcu 2019 roku przez specjalistów z IPN oraz w wsparciu Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej doprowadziły do odkrycia między innymi instalacji hydrotechnicznej, klatki Faradaya, a także różnorodnych dokumentów, książek w jidysz oraz ceramicznych naczyń wojennych. Postaci obiektów i wysłuchania żywych świadków, a także przeprowadzenie wywiadów z osobami, które miały styczność z tamtym okresem życia, stanowiły kluczowy element tych działań.

Kalendarium zmian nazwy ulicy

Okres obowiązywania	Nazwa
Przed 1909–1910	Nienazwana
1910–1915	Ulica Karola Anstadta (Ansztadta)
1915–1918	Anstadtstraße
1918–1940	Aleja Karola Anstadta
1940	Anstadtallee
1940–1945	Gardestraße
1945–1946	Aleja Karola Anstadta
1946–1994	Ulica 19 Stycznia
Od 1994	Aleja Karola Anstadta

Zobacz też: Zmiany nazw ulic i placów w Łodzi.

Aleja Karola Anstadta w filmie

Aleja Karola Anstadta (wówczas znana jako ulica 19 Stycznia) zyskała swoje miejsce w historii za sprawą serialu telewizyjnego Niewiarygodne przygody Marka Piegusa, który został wyreżyserowany przez Mieczysława Waśkowskiego w 1966 roku.

W pierwszych chwilach odcinka 3, zatytułowanego Przygoda trzecia, czyli nieprawdopodobne spiętrzenie wokół akcji „Flaszka”, oraz w momentach, gdy widzowie są wprowadzani do fabuły, dostrzegalne jest charakterystyczne skrzyżowanie ulic Północnej oraz 19 Stycznia.

Obiekty

Wzdłuż alei Karola Anstadta w Łodzi można znaleźć kilka istotnych obiektów, które mają znaczenie zarówno historyczne, jak i kulturowe. Przede wszystkim, pod numerem 4 znajduje się Centrum Stomatologii SPZOZ MSWiA, instytucja zajmująca się opieką zdrowotną.

Nieco dalej, pod numerem 7, zlokalizowany jest gmach XII Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Wyspiańskiego. Na jego frontowej ścianie widnieją tablice, które upamiętniają ofiary działających w Łodzi funkcjonariuszy Gestapo oraz Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, co podkreśla tragiczne i bolesne wydarzenia z przeszłości.

W centralnej części alei znajduje się także pomnik Ofiar Komunizmu, umiejscowiony naprzeciwko gmachu XII Liceum. To ważne miejsce, które służy jako przypomnienie o osobach, które ucierpiały z powodu reżimu komunistycznego.

Zgodnie z danymi na sierpień 2016 roku, w gminnej ewidencji zabytków miasta Łodzi uwzględnione były dwie kamienice przy al. Karola Anstadta, pod numerami 1 oraz 3, a także wspomniany gmach liceum.

Numeracja i kody pocztowe

W Alei Karola Anstadta w Łodzi można zaobserwować specyficzny system numeracji budynków oraz przypisanych kodów pocztowych. Oto szczegóły dotyczące numeracji:

• numery parzyste od 4 do 12/14,
• numery nieparzyste od 1 do 9,
• kody pocztowe obejmujące zakres 91-409.

Całość umożliwia skuteczne zorganizowanie przestrzeni miejskiej oraz ułatwia dostarczanie przesyłek w tej okolicy.

Komunikacja miejska

Stan obecny

W obecnym układzie komunikacyjnym, Aleją Karola Anstadta regularnie kursują autobusy miejskiego przewoźnika, MPK – Łódź. Mimo to, na trasie tej brakuje przystanków (informacje bazują na stanie z grudnia 2024, z pominięciem ewentualnych przejściowych zmian tras i autobusów zastępczych):

• linia dzienna – od ul. Pomorskiej do ul. Północnej
• „57” – kursująca od 4 lutego 2018 roku, która łączy osiedle Piastów-Kurak z pętlą przy ul. Marysińskiej w pobliżu stadionu Klubu Sportowego „Budowlani” Łódź,
• „85A” – uruchomiona 2 kwietnia 2017 roku, jest połączeniem z dworca Łódź Fabryczna do Marysina,
• „85B” – też od 2 kwietnia 2017, kursująca z dworca Łódź Fabryczna w stronę Arturówki.

W przypadku linii nocnych, w stronę ul. Pomorskiej i ul. Północnej, także oferowane są następujące kursy:

• „N4A” – od 4 lutego 2018 roku, kursuje z centrum handlowego Port Łódź w Chocianowicach do Stoków,
• „N4B” – również od 4 lutego 2018, organizuje transport z dworca kolejowego w Pabianicach w kierunku Stoków.

Najbliższe przystanki usytuowane są na ul. dr. Seweryna Sterlinga, przy posesji nr 12 (nr 1083) oraz na ul. Północnej przed gmachem Teatru Muzycznego (nr 0860), kierujące do stadionu KS „Budowlani” Łódź, Marysina, Arturówki i Stoków. Dodatkowo, przystanki na ul. Пółnocnej przed ul. hm. Aleksandra Kamińskiego (nr 0861) oraz na ul. dr. Seweryna Sterlinga przed skrzyżowaniem z ul. Pomorską (nr 1084) także obsługują kierunki do osiedla Piastów-Kurak, dworca Łódź Fabryczna, Port Łódź i dworca kolejowego w Pabianicach.

W przeszłości

W przeszłości Aleją Karola Anstadta kursowały również:

• tramwaje linii dziennych, które przewoziły pasażerów od ul. Średniej (w latach 1915–1918 znanej jako Mittelstraße, po 1920 jako ul. Pomorska) do ul. Północnej (w latach 1915–1918 nazywanej Nordstraße),
• linia „3” – funkcjonowała od 26 grudnia 1898 do 27 stycznia 1899, łącząc ul. Piotrkowską przy Teatrze „Paradyż” z parkiem Helenów,
• linia „4” – obsługiwała trasę z Górnego Rynku do parku Helenów od 28 stycznia 1899 do 1925, a następnie z Chojen do parku Helenów aż do ostatniego dnia kursów tramwajów w alei, czyli 22 września 1928,
• linia „5” – obsługiwała trasę z ul. Milscha (aktualnie ul. Mikołaja Kopernika) do parku Helenów od 3 sierpnia 1900 do 31 marca 1905, a także z ul. Radwańskiej do parku Helenów aż do 10 kwietnia 1906, oraz z ul. Andrzeja (obecnie ul. Andrzeja Struga) do parku Helenów od 27 maja 1909 do 16 października 1909.

W kwestii autobusów linii dziennej, pierwsze propozycje kursowały od ul. Pomorskiej do ul. Północnej:

• linia „57” – funkcjonowała od 8 sierpnia do 9 września 1984 oraz od 1 lipca 1997 do 31 grudnia 2000, łącząc pętlę na Kuraku z autobusem na północnym dworcu PKS,
• od 1 stycznia 2001 do 1 kwietnia 2017, linia ta kursowała z pętli na Kuraku do pętli na ul. Marysińskiej przy stadionie Klubu Sportowego „Budowlani” Łódź.

W pobliżu

W okolicy alei Karola Anstadta w Łodzi znajduje się wiele interesujących miejsc, które warto odwiedzić. Oto kilka z nich:

• park Helenów – tuż naprzeciwko wylotu alei, po drugiej stronie ul. Północnej (24 m),
• siedziba oraz obiekty Klubu Sportowego „Społem” Łódź przy ul. Północnej 36c, w tym hala sportowa i odkryty tor kolarski (27 m),
• Teatr Muzyczny w Łodzi mieszczący się przy ul. Północnej 47/51 (148 m),
• siedziba byłej Delegatury Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w Łodzi (zlikwidowanej z dniem 15 września 2017 roku) przy ul. Północnej 38/40 (161 m),
• pomnik Chwały Żołnierzy Armii „Łódź” – znajdujący się w parku Helenów (181 m),
• szpital MSWiA – Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w Łodzi przy ul. Północnej 42 (290 m).

---

Oceń: Aleja Karola Anstadta w Łodzi

---