Janusz Dietrych

---

Okres do 1945 roku

Janusz Dietrych przyszedł na świat 23 lipca 1907 roku w Łodzi. Był synem Franciszka Gabriela, który zmarł w 1941 roku, oraz Anieli Magdaleny z Gromskich. Już od 1916 roku uczęszczał do Wyższej Szkoły Realnej, a konkretnie do Wydziału Handlowego Zgromadzenia Kupców Miasta Łodzi. Po zakończeniu edukacji na tym poziomie w 1926 roku, w 1932 roku ukończył Wydział Mechaniczny Sekcji Ogólnej Politechniki Warszawskiej, gdzie zdobył tytuł inżyniera. Jego praca dyplomowa dotyczyła turbin parowych.

W czasie studiów Dietrych aktywnie angażował się w działalność narodową, pełniąc funkcję prezesa uczelnianego stowarzyszenia „Bratniak”. Po ukończeniu studiów, w latach 1932–1933, odbył służbę wojskową w Wołyńskiej Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii, mieszczącej się we Włodzimierzu. Ponadto, ukończył kurs w Dywizjonie Pomiarów Artyleryjskich w Toruniu. Na początku 1937 roku, 1 stycznia, otrzymał nominację na podporucznika rezerwy.

W kolejnych latach, w latach 1933–1934, pracował jako konstruktor w Biurze Opracowania Warsztatowego Państwowych Zakładów Inżynierii w Warszawie. Z kolei w latach 1934–1939 pełnił funkcję starszego konstruktora, a później kierownika Działu Urządzeń Kopalnianych i Transportowych w Spółce Akcyjnej Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich w Ostrowcu Świętokrzyskim.

W 1939 roku, po mobilizacji, Dietrych wziął udział w kampanii wrześniowej jako dowódca baterii obrony przeciwlotniczej w Warszawskiej Brygadzie Pancerno-Motorowej, której dowódcą był płk Stefan Rowecki. Niestety, po bitwie pod Tomaszowem Lubelskim, 20 września 1939 roku, dietrych został wzięty do niewoli niemieckiej. Przez długi okres, od 5 października 1939 do 29 kwietnia 1945, przebywał w Oflagu VII A Murnau. Po zakończeniu wojny, 1 września 1945 roku, powrócił do Polski.

Działalność na rzecz przemysłu

Po zakończeniu II wojny światowej, Janusz Dietrych osiedlił się na Śląsku, gdzie znacząco wpłynął na rozwój polskiego przemysłu górniczego. W tym czasie, uczestniczył w projektowaniu innowacyjnych technologii związanych z wzbogacaniem węgla, a także pracował nad konstrukcjami maszyn górniczych oraz przekładni zębatych.

W latach 1950-1952 pełnił rolę twórcy i pierwszego dyrektora Centralnego Biura Konstrukcji Maszyn Górniczych, co podkreśla jego zaangażowanie w branży. Dodatkowo, jako dyrektor Centralnego Biura Projektów Górniczych SEPARATOR w Katowicach, miał wpływ na wiele kluczowych projektów przemysłowych.

W latach 1955–1959, Janusz Dietrych pełnił funkcję generalnego projektanta Zakładów Wzbogacania Węgla w Czudżo Taj Jualn, które znajdują się w Chinach. Jego doświadczenie oraz wiedza były fundamentem dla rozwoju branży w tym regionie, co przyczyniło się do międzynarodowej współpracy w dziedzinie przemysłu węglowego.

Praca naukowa

W 1947 roku Janusz Dietrych rozpoczął swoją działalność dydaktyczną na Politechnice Śląskiej, prowadząc wykłady dotyczące projektowania maszyn górniczych. Zaledwie osiem lat później zdobył tytuł docenta, a w 1957 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego. W 1959 roku, na podstawie pracy zatytułowanej „Teoria i budowa przesiewaczy”, uzyskał stopień doktora nauk technicznych.

W następnych latach, w 1960 roku, objął kierownictwo Katedry Części Maszyn na Wydziale Mechaniczno-Energetycznym Politechniki Śląskiej. Pod jego przewodnictwem katedra zmieniła nazwę na Katedrę Ogólnych Podstaw Konstrukcji Maszyn. Dietrych zreformował program nauczania oraz wprowadził nową teorię konstrukcji maszyn oraz metodologię projektowania, co zostało szczegółowo opisane w jego wydanej książce „Podstawy konstrukcji maszyn”. W latach 1971–1977 pełnił funkcję dyrektora Międzywydziałowego Instytutu Mechaniki i Podstaw Konstrukcji Maszyn.

W 1974 roku Senat Politechniki Śląskiej złożył wniosek o nadanie mu tytułu profesora zwyczajnego, lecz decyzja ta została odrzucona przez władze państwowe, z powodu interwencji Przewodniczącego Rady Państwa, profesora Henryka Jabłońskiego. Dietrych przeszedł na emeryturę w 1977 roku, jednak wciąż pozostawał aktywny zarówno w dziedzinie dydaktyki, jak i nauki.

W latach 1978–1980 współpracował z Instytutem Konstrukcji Maszyn Uniwersytetu Otto von Guericke w Magdeburgu, gdzie prowadził seminaria wspólnie z profesorem Jürgenem Rugensteinem. Ta owocna współpraca doprowadziła do wydania książki „Einführung in die Konstruktionswissenschaft” („Wprowadzenie do nauki konstrukcji”) przez Politechnikę Śląską w Gliwicach w 1982 roku. Niestety publikacja została umieszczona na indeksie ksiąg zakazanych w NRD, co uniemożliwiło Dietrychowi udział w kolejnych seminariach organizowanych w tym kraju. Po zjednoczeniu Niemiec, książka ta stała się bardzo poszukiwana.

Dietrych opracował unikatową metodologię nauczania, kładąc duży nacisk na dydaktykę, co przyczyniło się do ogromnej popularności jego wykładów. Umiejętnie łączył teorię z praktyką, przechodząc płynnie od ogólnych koncepcji techniki do szczegółowych zagadnień projektowych. W ten sposób wykształcił pokolenie inżynierów, którzy potrafili dostrzegać rolę techniki w życiu codziennym. W swoich zajęciach promował krytyczne myślenie oraz zachęcał do integracji wiedzy technicznej z humanistyką.

Dietrych podsumował swoje kreatywne osiągnięcia w myśli: „Chcieć: patrzeć, żeby widzieć, widzieć, żeby myśleć, myśleć, żeby rozumieć, rozumieć, żeby pojmować”. W latach 1960–1992 prowadził seminarium na temat nauki konstrukcji, w ramach którego był promotorem 32 prac doktorskich. Angażował się także w popularyzację nauki – między innymi w latach 1967–1972 przygotował cykl wykładów „Rysunek techniczny jako zapis konstrukcji” emitowany w telewizji śląskiej. Ponadto, w latach 1983–1991 publikował krótkie artykuły dotyczące wybranych problemów technicznych w miesięczniku „Mechanik”, a w latach 1996–2001 przygotowywał „Kartki dla Przyjaciół”, zawierające refleksje na temat sytuacji człowieka w obliczu przemian cywilizacyjnych.

Teoria konstrukcji

Janusz Dietrych rozwijał swoją teorię konstrukcji od lat 50. XX wieku, aż do zakończenia swojej kariery naukowej. Jego najważniejszym dziełem jest książka zatytułowana „System i konstrukcja”, która stanowi bazę syntetyzującą jego przemyślenia na temat konstruowania.

Stworzona przez niego praca jest znakomitym kompendium, które obejmuje wszystkie aspekty związane z konstruowaniem. Tematyka książki porusza zagadnienia takie jak uwarunkowania antropologiczne, teleologiczne oraz epistemologiczne. W szczególności zwraca uwagę na relacje człowieka i maszyny, wymagania biznesowe oraz ekonomiczne, badanie potrzeb oraz wzornictwo.

Dietrych nie unikał także szczegółowej analizy zasad i metod projektowania oraz samego procesu konstruowania. Publikacja ma charakter zwięzłego wykładu, w którym autor formułuje klarowne definicje i opisuje złożone kwestie w możliwie najkrótszy sposób. Chętnie sięgał również po graficzne oraz formalne przedstawienia, co zwiększało przejrzystość jego myśli.

W zamyśle Dietrycha, „System i konstrukcja” miała pełnić rolę całościowego wykładu na temat fundamentów konstruowania, czyniąc ją czytelną i użyteczną dla każdego inżyniera. Niemniej jednak, jego praca wykraczała poza te ramy, stanowiąc kompletną konceptualizację procesu twórczości technicznej, opartą na spójnym i oryginalnym systemie filozofii techniki.

Filozofia techniki

W latach 60. XX wieku Janusz Dietrych podjął się analizy teorii techniki, stawiając opór tradycjom politechnicznym, które zredukowały technikę do jedynie praktycznych aspektów rzemieślniczej wytwórczości. Zauważając znaczący wpływ, jaki technika wywiera na człowieka, Dietrych porzucił zakorzenioną w myśleniu niemieckim spekulatywną filozofię techniki, która miała zgoła antropologiczny charakter (A. Gehlen, O. Spengler, M. Heidegger).

W kontekście realistycznej epistemologii Dietrych przyjmował za punkt wyjścia założenie, iż działania techniczne to forma autentycznej interakcji pomiędzy człowiekiem a otaczającym go światem. W jego interpretacji technika stanowi osobliwą relację między rzeczywistym człowiekiem a obiektywnie istniejącym światem, gdzie ludzki umysł ma moc kształtowania materialnej rzeczywistości, a ta z kolei wpływa na nasze myślenie podczas poznawania otoczenia.

Dietrych kładł duży nacisk na rozgraniczenie pomiędzy koncepcjami technicznymi, które mogą być przedstawione za pomocą schematów, algorytmów czy rysunków technicznych, a przedmiotami (maszynami) wytworzymi przy użyciu technologii. Pierwsze z nich mają status bytów w ludzkim umyśle, natomiast drugie funkcjonują w świecie rzeczywistym. Dietrych definiował technikę jako „wiedzę o sposobach operowania materią i o cechach środków ze względu na dokonywane zmiany”, odróżniając ją od technologii, która uważa za „dziedzinę techniki opartą na podstawach naukowych”.

Punktem wyjścia teorii konstrukcji Dietrycha jest podział rzeczywistości „ekosfery” na autonomiczne części, a więc „biosferę” (materialną), „socjosferę” (ludzką) oraz „technosferę” (techniczną). To wyróżnienie ma na celu kształtowanie prawidłowego myślenia inżyniera, który, podejmując decyzje techniczne, musi brać pod uwagę wszystkie sfery rzeczywistości. Biosfera definiuje szeroki zakres różnorodnych działań technicznych człowieka, gdzie dany problem można rozwiązać na wiele sposobów, jednakże rozwiązania te podlegają ograniczeniom wynikającym z zasad kształtujących zarówno technosferę, jak i socjosferę (etyka, moralność, religia).

Realizacja celów określonych w socjosferze winna stanowić fundament działań technicznych. Dietrych nazwał to paradygmatem „antropotechnicznym” lub „socjotechnicznym”. W przeciwnym razie może dojść do sytuacji, w której technologia obróci się przeciwko człowiekowi, co można określić regułą: „każda możliwość [techniczna] staje się koniecznością”. Tak się dzieje, ponieważ w perspektywie Dietrycha technosfera nie jest zdolna samodzielnie wyznaczyć granic swojego rozwoju ani rozpoznać prawdziwych potrzeb ludzi, mimo że jednym z jej celów jest ich zaspokajanie.

W teorii Dietrycha kluczowe znaczenie mają pojęcia „system” i „konstrukcja”. „System” definiuje się jako „relację sprzężeń i przekształceń”, podczas gdy „konstrukcja” opisuje „własność pewnego zbioru obiektów, z których żaden nie jest identyczny z innym, ale mogą być tej samej konstrukcji”, przy czym konstrukcję określają „cechy konstrukcyjne”. Dzięki temu Dietrych przedefiniował pojęcie „konstrukcji”, które w kontekście teorii techniki zazwyczaj odnosi się do przedmiotów materialnych.

Informacja o „konstrukcji” jest interpretowana jako „zapis konstrukcyjny”. „Cechy konstrukcyjne” Dietrych przedstawiał za pomocą pojęcia „postaci”, definiującej strukturę lub konfigurację tworzącą całość oraz „wymiaru”, definiującego przestrzenne rozmieszczenie elementów. Teoria konstrukcji Dietrycha opiera się na teleologicznym holizmie, postulującym podejście „projektowane integralne” (zgodnie z zasadą prymatu całości nad częściami), ukierunkowane na cel, który można weryfikować przy użyciu określonych kryteriów.

Istotny element teorii Dietrycha stanowi refleksja na temat natury innowacji technicznych. Twórczość techniczną definiował jako proces „w wyniku którego powstaje celowo obmyślany układ właściwości i funkcji środków technicznych lub metod działania, uznawanych społecznie za nowe i zgodne z bieżącymi lub przyszłymi potrzebami”. W tym kontekście Dietrych wyróżnił dwie style myślenia twórczego: „algorytmiczne” oraz „heurystyczne”. Algorytmiczne myślenie polega na operacjonalizacji przy użyciu formuł logicznych i matematycznych, podczas gdy heurystyczne opiera się na wyborze najlepszego rozwiązania spośród wielu dostępnych możłiwości.

Fundamenty filozofii techniki Janusza Dietrycha zawarte są w jego pracy „System i konstrukcja”, a wiele refleksji filozoficznych można znaleźć w tzw. „kartkach”, krótkich jednostronicowych prezentacjach kluczowych problemów, publikowanych między innymi w miesięczniku „Mechanik” w latach 1983-1991.

Działalność społeczna

Janusz Dietrych przez całe swoje życie angażował się w działalność społeczną i publicystyczną, która była inspirowana fundamentalnymi zasadami filozofii chrześcijańskiej. Krytykował dominujące ideologie ХХ wieku, dostrzegając niebezpieczeństwa, jakie one niosły. Opisywał ludzką egzystencję jako rozpiętą pomiędzy „Scyllą socjalizmu a Charybdą liberalnego kapitalizmu”, co uwypuklało jego sceptycyzm względem tych systemów. Kategorycznie odrzucał obie ideologie, przekonując, że są one całkowicie sprzeczne z katolicką nauką społeczną.

Dietrych dostrzegał zagrożenia płynące nie tylko z totalitaryzmu, ale również z techniczno-kapitalistycznego podejścia do życia, które opierało się na wiarze w nieograniczony postęp. Uważał, że tego rodzaju postawy mogą stanowić realne niebezpieczeństwo zarówno dla człowieka, jak i dla całej cywilizacji. W swoich przemyśleniach kładł duży nacisk na to, jak ważny jest równy podział dóbr, samoograniczenie ludzkich potrzeb oraz odpowiedzialne podejście do techniki, która może odgrywać kluczową rolę w walce z ubóstwem i ochronie środowiska.

W okresie międzywojennym aktywnie działał w obozie narodowej demokracji. W latach 1930–1931 był szefem Obozu Wielkiej Polski na Politechnice Warszawskiej. Jego zaangażowanie w życie społeczne wzmocniło jeszcze bardziej jego rolę jako aktywnego działacza katolickiego. W latach 1935–1939 pełnił funkcję członka Zarządu Akcji Katolickiej, co potwierdza jego znaczenie w katolickim ruchu społecznym. Później, w latach 1956–1957, był członkiem Rady Duszpasterskiej w Katowicach oraz uczestniczył w I Synodzie Katowickim, a następnie w Synodzie Metropolitarnym w Krakowie.

W 1980 roku był jednym z współzałożycieli Klubu Inteligencji Katolickiej w Katowicach, podkreślając potrzebę wspólnoty wśród katolików intelektualistów. Jednak w okresie PRL jego działalność katolicka spotkała się z opresyjną reakcją ze strony władz, co utrudniało mu prowadzenie działalności naukowej. Mimo znaczącego dorobku, w 1974 roku odmówiono mu nadania tytułu profesora zwyczajnego, co było wyrazem jego trudności w funkcjonowaniu w rzeczywistości politycznej tamtego okresu.

Życie prywatne

W roku 1934 Janusz Dietrych związał się małżeństwem z Stefanią Marią z Meissnerów (1911–2001). Wspólnie wychowali trójkę dzieci: Andrzeja (ur. 1935), Magdalenę Dietrych-Szarlińską (ur. 1938) oraz Marię Bończa-Tomaszewską (ur. 1947).

Dodatkowo, Janusz był pasjonatem taternictwa oraz alpinizmu, co świadczy o jego aktywnym podejściu do życia i miłości do gór.

Najważniejsze publikacje

Janusz Dietrych to autor imponującej liczby 360 publikacji, w tym 324 indywidualnych prac oraz 10 książek.

• „Teoria i budowa przesiewaczy”, Katowice 1955,
• „Zasady konstrukcji maszyn”, Gliwice 1963,
• „Kierunki poszukiwań ogólnych podstaw konstrukcji maszyn: zarys”, Gliwice 1963,
• „Założenia teorii konstrukcji”, Gliwice 1964,
• „Podstawy konstrukcji maszyn. Cz. 1” – współautor, Warszawa 1964,
• „Podstawy konstrukcji maszyn. Cz. 3” – współautor, Warszawa 1966,
• „Konstrukcja i konstruowanie”, Warszawa 1968,
• „Modele zagadnień nauki konstrukcji”, Gliwice 1972,
• „Nauka konstrukcji : problemy i znaczenie”, Gliwice 1975,
• „Projektowanie i konstruowanie”, WNT Warszawa 1976,
• „Rysunek techniczny jako zapis konstrukcji”, Gliwice 1976,
• „Słownik nauki konstrukcji”, Gliwice 1977,
• „System i konstrukcja”, Warszawa 1978.

Ordery i odznaczenia

Janusz Dietrych został odznaczony wieloma prestiżowymi wyróżnieniami, które świadczą o jego zasługach i wkładzie w życie społeczne oraz rozwój regionu.

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany 15 listopada 2000,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, nadany w 1973 roku,
• Złoty Krzyż Zasługi, odznaczenie uzyskane w 1957 roku,
• Złota odznaka „Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego”, przyznana w 1975 roku,
• Order „Przyjaźń”, nadany przez ChRL w 1956 roku.

Nagrody i wyróżnienia

Janusz Dietrych otrzymał szereg znaczących wyróżnień i nagród za swoje osiągnięcia w dziedzinie nauki i techniki. Wśród jego osiągnięć można wymienić:

• Państwowa Nagroda Naukowa III stopnia (zespołowa) w dziale nauk technicznych za wykonanie konstrukcji i prototypów maszyn do urabiania i odstawy węgla, przyznana 29 lipca 1950 roku,
• Nagroda indywidualna II stopnia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki za osiągnięcia w dziedzinie badań naukowych, przyznana w 1975 roku,
• Tytuł doktora honoris causa Politechniki Śląskiej, nadany 24 czerwca 1993 roku.

Upamiętnienie

W 2007 roku, z okazji stulecia urodzin Janusza Dietrycha, wzniesiono tablicę upamiętniającą jego życie i osiągnięcia. Tablica została odsłonięta i obecnie można ją zobaczyć w auli B Centrum Edukacyjno-Kongresowego Politechniki Śląskiej.

---

Oceń: Janusz Dietrych

---