Stanisław Czajkowski (filozof)

---

Rodzina

Stanisław Czajkowski miał swoje korzenie w rodzinie, w której edukacja odgrywała kluczową rolę. Jego ojciec Stanisław pełnił funkcję kierownika w jednej z łódzkich szkół powszechnych, co niewątpliwie wpłynęło na rozwój i zainteresowania syna. Matka, Anna z Gabszewiczów, była nauczycielką języka polskiego, ucząc w szkołach średnich w Łodzi.

Nauka i studia

Stanisław Czajkowski to postać, której edukacja była ściśle związana z najważniejszymi instytucjami naukowymi. Ukończył Gimnazjum Humanistyczne im. Mikołaja Kopernika w Łodzi, co stanowiło fundament jego dalszej drogi. Po zdobyciu matury zdecydował się na podjęcie studiów filozoficznych na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ), gdzie zaczęła się jego pasjonująca akademicka przygoda.

Już po pierwszym roku nauki zauważył, że pragnie eksplorować myśl filozoficzną w innym kraju. Wybór padł na Francję, a dokładnie na paryską Sorbonę, gdzie studiował w latach 1924–1927 na Wydziale Literackim (Faculté des Lettres). Na tej historycznej uczelni oraz w Collège de France, Czajkowski miał zaszczyt uczyć się od wybitnych myślicieli swoich czasów, takich jak Étienne Gilson, ekspert w dziedzinie historii myśli średniowiecznej, oraz Léon Brunschvicg, znawca historii filozofii nowożytnej. Jego edukacja uzupełniona była wykładami Edouarda Le Roy, który znany był jako filozof konwencjonalista.

W 1927 roku uzyskał dyplom ukończenia studiów wyższych w zakresie filozofii, etyki, psychologii oraz socjologii, po czym powrócił do Polski. Ponownie zdecydował się na rozwijanie swojej kariery akademickiej na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, przyciągany przez takie postacie jak ksiądz Konstanty Michalski, rektor UJ w latach 1931–1932, Władysław Heinrich czy Witold Rubczyński. To właśnie współpraca z Rubczyńskim okazała się kluczowa dla jego kariery.

W trakcie seminariów prowadzonych przez profesora Rubczyńskiego, Czajkowski rozwijał swoją rozprawę doktorską, zatytułowaną „Rola i znaczenie pojęcia Boga w filozofii Kartezjusza”, którą rozpoczął jeszcze w Paryżu. Ukończył ją w 1929 roku, uzyskując tytuł doktora filozofii. Edyta ta była nie tylko wynikiem jego naukowych aspiracji, ale także długotrwałego zainteresowania francuskim myślicielem, które Czajkowski pielęgnował przez całe życie.

Związki z Łodzią

Stanisław Czajkowski, chociaż mieszkał na przedmieściach, nigdy nie tracił związku z miastem, które miało dla niego wielkie znaczenie. Od okresu studiów do późniejszych lat, jego dom znajdował się w Radogoszczy przy ulicy Jagiellońskiej 18. Mimo silnych powiązań z Łodzią, niestety nie udało mu się znaleźć odpowiedniej pracy w tym mieście. Powód był prosty – brakowało tu instytucji wyższych, które mogłyby mu zapewnić możliwości akademickie.

Przełomowy rok 1928 przyniósł utworzenie Oddziału Wolnej Wszechnicy Polskiej (WWP) w Łodzi, gdzie uruchomiono studia filozoficzne na Wydziale Humanistycznym. Niestety, zajęcia były prowadzone przez naukowców głównie z Warszawy, takich jak Ignacy Halpern-Myślicki, Benedykt Bornstein, Sergiusz Hessen, Wiktor Wąsik oraz Adam Zieleńczyk. Czajkowski, nawet jako jeden z nielicznych doktorów filozofii w regionie, nie miał szans na akademicką karierę w Łodzi.

W tamtym czasie w Łodzi aktywni byli inni filozofowie i naukowcy. Wśród nich była Wanda Jakobson, znana specjalistka w dziedzinie psychologii, a zwłaszcza psychoanalizy. Równocześnie, łódzka Miejska Pracownia Psychologiczna była prowadzona przez docent Ludwikę Karpińską-Woyczyńską, a także adiunkta z Oddziału WWP, Narcyza Łubnickiego, który również uczył w szkołach średnich jako nauczyciel. Czajkowski, mimo bliskości do tych ludzi, nie zdołał nawiązać z nimi głębszej współpracy w szerszym kontekście akademickim.

Działalność naukowa

Pomimo braku formalnego związkowania z strukturami uczelnianymi, Stanisław Czajkowski kontynuował swoje badania w obrębie filozofii francuskiej, szczególnie koncentrując się na myśli Kartezjusza. Lata trzydzieste XX wieku przyniosły znaczące osiągnięcia w postaci publikacji, które ukazały się w wiodących polskich czasopismach filozoficznych, takich jak warszawski „Przegląd Filozoficzny” oraz krakowski „Kwartalnik Filozoficzny”. Do najważniejszych jego prac należą: Intuicja twórcza filozofii Descartes’a („Przegląd Filozoficzny” 1930), Dowody istnienia Boga z Jego skutków u Kartezjusza („Kwartalnik Filozoficzny” 1936), a także Dowód ontologiczny Kartezjusza i jego nowa idea Boga („Przegląd Filozoficzny” 1937).

W kręgu jego zainteresowań badawczych znajdowały się również inne postacie z francuskiej filozofii, co znalazło odzwierciedlenie w jego artykułach; takich jak Główne tendencje systematu Malebranche’a („Przegląd Filozoficzny” 1938) oraz Jedność filozofii Maine de Birana („Kwartalnik Filozoficzny” 1939). Czajkowski, poza publikacjami naukowymi, tworzył również recenzje, a w pismach kulturalnych i społecznych zajmował się tematyką popularnonaukową, publicystyczną oraz Eseistyką.

Owocnie uczestniczył również w życiu naukowym Łodzi. Od 1938 roku był członkiem zwyczajnym powstałego w 1934 roku Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Łodzi. W obliczu brakującego towarzystwa filozoficznego w Łodzi, które istniały w takich miastach jak Kraków, Lwów, Poznań, Warszawa i Wilno, w pewnym sensie rolę tę pełnił Oddział Łódzki Societas Spinozana Polonica, który na terenie miasta działał od 1935 roku. Przewodniczącym oddziału był doktor Narcyz Łubnicki.

Oddział organizował regularne spotkania, podczas których referentami byli uznani filozofowie, w tym między innymi: Benedykt Bornstein, Tadeusz Kotarbiński, Ignacy Halpern-Myślicki, a także Chaïm Perelman, belgijski filozof, który przyszedł na świat w Polsce. Wśród prelegentów nie brakowało także doktora Stanisława Czajkowskiego.

W czasie II wojny światowej

W obliczu tragicznych wydarzeń II wojny światowej, jego prace naukowe, które prowadził z wielką pasją, zostały brutalnie przerwane przez wybuch konfliktu. Okupacja niemiecka oraz przynależność Łodzi do Kraju Warty miały poważny wpływ na życie lokalnej społeczności, w tym również na życie Stanisława Czajkowskiego.

Nie tylko utracił on dach nad głową, ale także swoje miejsce pracy, które stało się ofiarą wojennej zawieruchy. W swoim autobiograficznym zapisie opisuje, jak tragiczne konsekwencje najazdu hitlerowskiego wpłynęły na jego codzienność: „Zawierucha wojenna pozbawiła mnie wszystkiego.”

Jego mieszkanie, zlokalizowane przy ulicy Jagiellońskiej 18 w Łodzi, zostało zamienione na niemiecką kuchnię policyjną. W dramatycznych okolicznościach, udało mu się jednak ocalić niewielką część swojego dorobku – kilkadziesiąt najcenniejszych dla niego książek oraz kilka notatek, które stanowiły dla niego nie tylko materialne dobra, ale i twórcze zaplecze.

Pomimo trudnych warunków oraz nieprzerwanego cierpienia, jego wiara w człowieka i uniwersalne wartości, inspirowane pismami wybitnych filozofów, pozwoliły mu uniknąć duchowego załamania. Jego niezłomny duch oraz nadzieja na ogólnomyślny triumf sprawiedliwości przetrwały nawet w najciemniejszych chwilach życia.

Praca zawodowa na Uniwersytecie Łódzkim

Po zakończeniu II wojny światowej, z dniem 24 maja 1945 roku, powstał Uniwersytet Łódzki na mocy dekretem rządowym. Pierwszym rektorem tej uczelni był uznany filozof Tadeusz Kotarbiński, który odegrał kluczową rolę w rozwoju kierunku studiów filozoficznych. Miejsce to stało się istotnym ośrodkiem filozoficznym w Polsce, między innymi dzięki znakomitym postaciom akademickim, takim jak Benedykt Bornstein, Sergiusz Hessen, Janina Kamińska-Kotarbińska, Maria Ossowska, Stanisław Ossowski, Mieczysław Wallis oraz Wiktor Wąsik.

Doktor Stanisław Czajkowski zainicjował swoją działalność na Uniwersytecie Łódzkim w momencie organizacji nowej instytucji. W maju 1945 roku otrzymał tytuł adiunkta w Zakładzie Filozofii, gdzie jego głównym zadaniem było poszukiwanie oraz zakup literatury dla Zakładu i nowo utworzonej Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego, znanej jako BUŁ. Jak sam wspomina w swoim życiorysie: „2 maja 1945 roku zostałem mianowany adiunktem przy Zakładzie Filozofii i obarczony misją poszukiwania i zakupu książek dla zakładu i dla Biblioteki Uniwersyteckiej.” Dzięki wsparciu lokalnych osobistości, takich jak p. E. Smolarek oraz p. Opuchnik, udało się zgromadzić około czterech tysięcy książek, które stanowiły dar dla nowej biblioteki.

1 września 1945 roku, Czajkowski został adiunktem w Zakładzie Historii Filozofii w Polsce, kierowanym przez profesora Wiktora Wąsika. Jego działalność obejmowała nie tylko zbieranie książek i ich opracowywanie, ale również prowadzenie ćwiczeń, udzielanie konsultacji studentom oraz aktywny udział w seminariach. W roku akademickim 1946/47 prowadził wykłady dotyczące filozofii francuskiej, obejmujące takie postaci jak Kartezjusz oraz jego współczesnych, takich jak Ramus, Bodin, Montaigne, Charron, Kepler i Galileusz. Równocześnie pracował nad rozprawą „Studia nad podstawami metafizyki Kartezjusza”. W kolejnym roku akademickim 1947/48 wykładał na temat „Filozofii europejskiej po Kartezjuszu”.

Czajkowski był także członkiem Warszawskiego Towarzystwa Filozoficznego, które prowadziło część swojej działalności w Łodzi oraz Wydziału I Łódzkiego Towarzystwa Naukowego. W 1948 roku przedstawił wyniki swoich badań w Łódzkim Towarzystwie Naukowym, a jego prace, dotyczące podstaw filozofii Kartezjusza, zyskały pozytywne opinie profesorów Kotarbińskiego i Wąsika. Mimo chęci wydania rozprawy, ministerstwo odmówiło wsparcia finansowego dla tego projektu.

Profesor Wąsik w swojej recenzji podkreślił znaczenie dorobku Czajkowskiego, nazywając go „najlepszym znawcą zarówno Descartes’a, jak i filozofii francuskiej”. Wysoko ocenił jego twórczość i zaznaczył, że jego studia, gdyby były napisane po francusku, zdobyłyby uznanie krytyków na całym świecie. Jednakże, koniec lat 40. XX wieku wiązał się z nasilającym się stalinizmem, co prowadziło do istotnych ograniczeń w życiu akademickim.

Rok 1948 przyniósł poważne zmiany w kręgu filozofów na uniwersytecie, kiedy to Maria i Stanisław Ossowscy przenieśli się do Warszawy, a Benedykt Bornstein zmarł. Profesor Sergiusz Hessen, odsunięty od zajęć, także zmarł w roku 1950. Pomimo niedoborów kadrowych, Czajkowski nadal aktywnie pracował w uczelni. W 1950 roku w „Kwartalniku Filozoficznym” opublikował artykuł „Cogito ergo sum. Kartezjusz i jego nowa koncepcja duszy”. Był to jego przedostatni tekst, gdyż w 1954 roku w „Collectanea Theologica” ukazała się jego praca „Ze studiów kartezjańskich”. Niestety, od 1950 roku studia filozoficzne w Łodzi zaczęły zanikać. W roku akademickim 1950/51 wstrzymano nabór na nowe studia, pozwalając jedynie na ukończenie dotychczasowych studiów. Doktor Czajkowski znalazł się w sytuacji, gdzie był jednym z ostatnich pracujących filozofów w Uniwersytecie Łódzkim.

Jego stanowisko i twórczość były nie do pogodzenia z dominującą ideologią marksistowską, a jego pozycja na uczelni stawała się coraz bardziej problematyczna. Jak zauważył, jedynie ludzie zajmujący się logiką czuli się stosunkowo swobodnie, podczas gdy filozofowie i historycy filozofii mieli do czynienia z rosnącą presją. Czajkowski pracował na UŁ do 1954 roku. Niestety, z czasem podupadł na zdrowiu, zmagając się z paraliżem, przez co jego życie ograniczało się do najbliższego otoczenia.

15 stycznia 1955 roku został uhonorowany Medalem 10-lecia Polski Ludowej. Zmarł w Łodzi, a jego ostatnia ziemska wędrówka zakończyła się 9 listopada 1961 roku, gdy został pochowany na cmentarzu katolickim na Dołach w Łodzi.

Upamiętnienie i docenienie jego dorobku

Po odejściu Stanisława Czajkowskiego jego dorobek stał się przedmiotem nieznacznej uwagi, co zostało odzwierciedlone w krótkich artykułach, w tym w „Ruchu Filozoficznym”. Warto również wspomnieć, że w redagowanym przez Bronisława Baczkę tomie „Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy” (Ossolineum, Wrocław 1971) można znaleźć zminimalizowane hasło poświęcone temu znakomitemu filozofowi. Autorką tego opisu była Ija Lazari-Pawłowska. Dodatkowo, wzmianki na temat Czajkowskiego można znaleźć w zbiorach bibliograficznych dotyczących polskiej filozofii, jak również w bibliografiach poświęconych Kartezjuszowi.

Maszynopis jego nieukończonej pracy habilitacyjnej jest dostępny w Bibliotece Instytutu Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego oraz w Bibliotece Instytutu Filozofii Uniwersytetu Łódzkiego. Mimo że liczba polskich badaczy Kartezjusza jest niewielka, nadal powołują się oni na osiągnięcia Czajkowskiego. Dopiero w ostatnich latach rozpoczęto proces przywracania pamięci o tej postaci oraz jej bogatym dorobku filozoficznym.

W 2007 roku, dzięki inicjatywie Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, z rodziną filozofa wzięto udział w sesji poświęconej jego pamięci oraz dorobkowi. Profesor Marek Grygorowicz, zajmując się analizą osiągnięć Czajkowskiego w kontekście literatury kartezjańskiej, podkreślił znaczenie jego prac, stwierdzając, że wartość badawcza rozprawy Czajkowskiego określa przekonanie towarzyszące każdym czytelnikowi — dogłębna analiza myśli Kartezjusza jest kluczem do zrozumienia narodzin nowoczesnej filozofii, która miała duży wpływ na współczesne rozważania filozoficzne.

Życie oraz osobowość Czajkowskiego obrazują jego poszukiwania miejsca w nowym, często obcym środowisku dla polskiej inteligencji. Jego przykład uświadamia, że wierność własnej wizji wiązała się z dużymi wyzwaniami. Warto przypominać postacie, które odznaczały się mądrością, szlachetnością oraz oddaniem dla filozofii, jak to miało miejsce w przypadku Czajkowskiego. Przypomnienie o tym wyjątkowym badaczu, nieugiętym filozofie oraz lojalnym obywatelu jego miasta wymagało aż 46 lat. Z kolei jego najważniejsze dzieło, które powinno być podstawą pracy habilitacyjnej, wciąż czeka na wydanie, pomimo że według specjalistów zachowało swoje doniosłe znaczenie do dnia dzisiejszego.

---

Oceń: Stanisław Czajkowski (filozof)

---