Aleksander Tansman

---

Życiorys

Rodzice Aleksandra Tansmana pochodzili z żydowskich rodów, które miały swoje korzenie w historycznym Wielkim Księstwie Litewskim. Jego ojciec, Mosze Tancman, oraz matka, Chana Gurwicz, mieli swoje korzenie w Pińsku. Znaczną rolę w rodzinie odgrywał dziadek Leona Gurwicz, znany jako uczony oraz tajny radca dworu cesarskiego, który posiadał prawo do tytułu szlacheckiego.

W domu rodzinnym dominerował język polski oraz francuski, gdyż rodzice Tansmana byli zapalonymi frankofilami. Swoją edukację muzyczną rozpoczął w Łodzi, gdzie uczęszczał do gimnazjum z wykładowym językiem polskim. Uczył się muzyki pod okiem Nauma Podkaminera, który był uczniem Nikołaja Rimskiego-Korsakowa, a także u Karla Lütschga, Sándora Vasa i Wojciecha Gawrońskiego. W okresie młodzieńczym związał się z przyjaźnią z Julianem Tuwimem oraz Pawłem Kleckim. Również, występował z Łódzką Orkiestrą Symfoniczną, pod przewodnictwem Tadeusza Mazurkiewicza.

Od 1915 roku kształcił się dalej w Warszawie, gdzie teorię muzyki zgłębiał u Piotra Rytla, w trakcie gdy kompozycję studiował pod okiem Henryka Melcera-Szczawińskiego. Lawirował również między naukami prawnymi na Uniwersytecie Warszawskim. Z początkiem listopada 1918 roku w uczestniczył w manifesacji patriotycznych oraz dołączył do Legii Akademickiej, która składała się głównie z członków POW, później przekształconych w regularny pułk piechoty. W styczniu 1919 roku Tansman wygrał pierwszy w nowo niepodległej Polsce konkurs kompozytorski, co zaowocowało przedstawieniem serii koncertów w Warszawie. Zwycięskim dziełem okazał się „Romans na skrzypce i fortepian”, które zostało opublikowane przez wydawnictwo Gebethner i Wolff.

Jesienią 1919 roku, mając wizę wyjazdową uzyskaną dzięki premierowi Ignacemu Janowi Paderewskiemu, Tansman wyjechał do Paryża. Tam, za namową swoich mistrzów, w tym Zdzisława Birnbauma, pragnął rozwijać swoją artystyczną karierę. Paryż pozostał w jego życiu na zawsze. W okresie II wojny światowej, ze względu na niebezpieczeństwo Zagłady, Tansman mieszkał w Stanach Zjednoczonych, w Los Angeles, po czym powrócił do Francji w 1946 roku. Jako kompozytor zyskał międzynarodowe uznanie, koncertując także jako pianista i dyrygent w Europie, Ameryce Północnej oraz na Dalekim Wschodzie.

Odrzucając wpływy neoromantyzmu, szczególnie wyłaniające się z niemieckiej tradycji, Tansman zwrócił się ku tradycjom romańskim, co sprawiło, że stał się „pierwszym w historii polskiej muzyki kompozytorem, łączącym jawną orientację klasyczną z tak znaczącą kreatywnością i dorobkiem”. Był współtwórcą i jednym z najwcześniejszych oraz najwybitniejszych przedstawicieli neoklasycyzmu obok Igora Strawińskiego, Dariusa Milhaud i Paula Hindemitha. Miał także znaczny wkład w École de Paris, będąc w towarzystwie Bohuslava Martinů czy Siergieja Prokofiewa. Poza Karolem Szymanowskim, Tansman był „niemal pierwszym kompozytorem, który związał polską muzykę z nowoczesnym, dwudziestowiecznym językiem kompozytorskim; już w 1915 roku wykorzystywał technikę politonalną w swoim „Albumie polskim na fortepian”.

Z biegiem lat dwudziestych, jego rosnąca sława przyczyniła się do zwiększenia prestiżu polskiej kultury na międzynarodowej scenie. Twórczość Tansmana łączyła tradycje muzyczne z wpływami folkloru i nowoczesnych osiągnięć kompozycyjnych. W jego utworach zauważalne są m.in. unikalne akordy – poliharmoniczne współbrzmienie, znane jako „drapacz chmur” – oraz innowacyjne podejście do formy. Tansman był znany z nowatorskiego podejścia i oryginalnego stylu, oraz jako znakomity mistrz instrumentacji, tworząc muzykę symfoniczną, chóralno-orkiestrową, kameralną, fortepianową oraz gitarową. W ciągu roku wykonywano jego dzieła nawet 500 razy na całym świecie.

W latach 1932-1933, Tansman odbył artystyczną podróż dookoła świata, gdzie został uhonorowany, m.in. przez Mahatmę Gandhiego oraz cesarza Japonii Hirohito, który nadał mu medal Jiji Shimpo w uznaniu za wybitny wkład w sztukę światową. Przyjął również godność honorowego samuraja, co wiązało się z nadaniem mu miecza oraz dożywotnim prawem do pogrzebu sponsorowanego przez państwo japońskie.

W 1945 roku jego muzyka do filmu „Paris Underground” otrzymała nominację do Oscara, czyniąc go pierwszym polskim kompozytorem wyróżnionym w tej kategorii przez hollywoodzką Akademię Filmową. Tansman komponował muzykę filmową sporadycznie, ale od lat 30. współpracował z prominentnymi przedstawicielami awangardy filmowej, takimi jak Jean Epstein i Julien Duvivier.

Jego dzieła były zamawiane przez wiele uznawanych orkiestr, takich jak Orchestre des Concerts Golschmann, Orchestre des Concerts Koussevitzky i wiele innych. Współpraca z wybitnymi artystami, takimi jak Walter Damrosch, Otto Klemperer czy nawet Stanisław Wisłocki, była dla niego potwierdzeniem jego znakomitej renomy. Utwory Tansmana wykonywane były przez najlepsze zespoły i znakomitych pianistów, w tym przez Zbigniewa Drzewieckiego, Karola Szretera, a także przez znane śpiewaczki jak Maria Freund oraz Halina Szymulska. Również znani gitarzyści, jak Bronisław Huberman i skrzypkowie tacy jak József Szigeti czy Jascha Heifetz, przyczynili się do popularyzacji jego dzieł.

Tansman był również twórcą baletów i współpracował z wieloma uznanymi choreografami, takimi jak Olga Prieobrażenska czy Rudolf Laban. Jego dzieła były wykonywane na renomowanych scenach, w tym w Filharmonii Warszawskiej oraz w Carnegie Hall.

W 1977 roku Tansman został odznaczony fotelem w Królewskiej Akademii Nauk, Literatury i Sztuki w Brukseli, co było wielkim uznaniem dla jego wkładu w kulturę. Związek Kompozytorów Polskich przyznał mu honorowe członkostwo w 1979 roku, a Akademia Muzyczna w Łodzi uhonorowała go tytułem doktora honoris causa w 1986 roku.

Wspominając Aleksandra Tansmana, Marian Fuks zauważył jego pełne witalności podejście do życia, podkreślając, że mimo licznych osiągnięć oraz pracy, Tansman był osobą radosną i bardzo żywotną.

Życie prywatne

W 1924 roku Tansman ożenił się z Anną Eleonorą Brociner, która pochodziła z rumuńsko-szwajcarskiej rodziny, a jej stryj był sekretarzem królowej Elżbiety. Para rozwiodła się w 1932 roku. W 1934 roku poznał Nadjeżdżę de Bragança, wnuczkę Michała II pretendenta do tronu Portugalii, ich związek zakończył się w 1936 roku. Kolejny krok w jego życiu nastąpił w 1937 roku, kiedy poślubił Colette Cras, znakomitą pianistkę i córkę wiceadmirała francuskiej floty, Jeana Crasa. Mieli dwie córki, Mireille (ur. 1939) i Marianne (ur. 1940).

Upamiętnienie

W kontekście upamiętnienia Aleksandra Tansmana, warto zwrócić uwagę na kilka interesujących faktów. Jednym z takich elementów jest temat IV Symfonii, który nosi tytuł Epizody na orkiestrę symfoniczną, fortepian i organy. Ta kompozycja, stworzona przez Henryka Mikołaja Góreckiego w 2006 roku, znajdowała swoje źródło w literach składających się na imię i nazwisko Tansmana.

Co więcej, Aleksander Tansman zyskał również literacką interpretację jako bohater powieści francuskiego autora Rémi Hupperta. W dziele zatytułowanym La partition de l’exil, opublikowanym przez paryskie wydawnictwo Michel de Maule w 2017 roku, jego postać została przedstawiona w sposób, który wydobywa zawirowania losów artysty.

Dodatkowo, Aleksander Tansman odgrywa istotną rolę w wystawie „Paweł Klecki i muzyka Łodzi”, która miała miejsce w Muzeum Miasta Łodzi. Wydarzenie to podkreśla znaczenie jego twórczości i wpływu, jaki wywarł na życie kulturalne w Łodzi, obok innych wybitnych osobowości, takich jak Julian Tuwim.

Tansman o sztuce i tradycji

Aleksander Tansman, wielki kompozytor, był przekonany, że w artystycznym świecie nie ma miejsca na skrajne zmiany, lecz raczej na stopniowe przemiany. W swojej wizji twórczości kładł duży nacisk na znaczenie tradycji, którą porównywał do mocnego drzewa.

Nie wierzę w rewolucję w muzyce, tylko w ewolucję. Tradycja w sztuce jest jak drzewo – gałęzie suche same odpadają, wyrywanie całego drzewa jest niebezpieczne. Korzeń musi zostać.

Tansman podkreślał, iż fundamentalnym elementem sztuki jest jej kontynuacja i rozwój, który wymaga szacunku dla korzeni, z jakich wyrasta. W przeciwieństwie do radykalnych zmian, ewolucja stylów i form artystycznych pozwala na zachowanie głębszej wartości kulturowej oraz historii muzycznej.

Wybrane kompozycje

Utwory sceniczne

opery

Wśród dzieł operowych Aleksandra Tansmana znajdziemy różnorodne tytuły, które zyskały uznanie zarówno w kraju, jak i za granicą. Do najważniejszych z nich należą:

• La Nuit Kurde, z librettem Jean Richard Bloch, powstała w latach 1926–1927,
• Złote runo, bazujące na librettcie Salvador de Madariaga z 1939 roku,
• Le roi qui jouait le fou z roku 1948,
• Le Serment według Honoré de Balzaca, stworzona w 1955 roku,
• Sabbataj Cwi, fałszywy mesjasz, z libretttem Nathan Bistritzky z 1958 roku,
• L’Usignolo di Boboli, z libretttem Mario Labroca z 1963 roku,
• Georges Dandin według Molière’a, powstała w latach 1973–1974.

balety

Tansman stworzył również wiele znakomitych baletów, które oparte są na klasycznych i nowoczesnych opowieściach. Wśród nich na uwagę zasługują:

• Le Jardin du paradis, inspirowany bajką Hansa Christiana Andersena z 1922 roku,
• Sextuor, z 1923 roku według Alexandre’a Arnoux,
• Lumières, z 1927 roku,
• Le Cercle Eternel z roku 1929,
• Bric-à-Brac, również według Alexandre’a Arnoux z 1935 roku,
• La Grande Ville à Kurt Jooss, z 1935 i 1944 roku,
• Le Habits Neufs du Roi, inspirowany Hansa Christiana Andersena z 1959 roku,
• Zmartwychwstanie, nawiązujące do Lwa Tołstoja z lat 1961–1962.

Utwory instrumentalne

symfoniczne

Tansman jest również ceniony za swoje kompozycje symfoniczne, wśród których znalazły się:

• Sérénade pour orchestre z 1916 roku,
• I Symfonia z roku 1917,
• Impressions pour orchestre z 1920 roku,
• Taniec czarownicy z 1923 roku,
• Scherzo sinfonico à Siergiej Kusewicki z 1923 roku,
• I Sinfonietta z 1924 roku,
• Ouverture symphonique z 1926 roku,
• II Symfonia a-moll z roku 1926,
• Esquisse à mon ami Alban Berg z 1927 roku,
• Toccata à Pierre Monteux z 1929 roku,
• III Symfonia – Symfonia koncertująca z 1931 roku,
• Cztery tańce polskie, również z 1931 roku,
• Deux moments symphoniques z 1932 roku,
• Deux Pieces à Arturo Toscanini z 1934 roku,
• IV Symfonia z 1939 roku,
• Rapsodia polska z 1940 roku,
• V Symfonia à Paweł Klecki z 1942 roku,
• VII Symfonia „Liryczna” z 1944 roku,
• Musique pour orchestre – VIII Symfonia z 1948 roku,
• Sinfonia piccola z lat 1951–1952,
• Capriccio z 1954 roku,
• Concerto pour orchestre à Darius Milhaud z 1954 roku,
• IX Symfonia z lat 1957–1958,
• Suita barokowa z 1958 roku,
• Symfonia kameralna z 1960 roku,
• Six Etudes z 1962 roku,
• Quatre Mouvements z lat 1967–1968,
• Hommage à Erasme de Rotterdam z lat 1968–1969,
• Stèle in memoriam Igor Stravinsky z 1972 roku,
• Elegia pamięci Dariusa Milhaud z 1975 roku,
• II Sinfonietta z 1978 roku,
• Dziesięć przykazań z lat 1978–1979.

na orkiestrę smyczkową

W jego dorobku znajdują się także interesujące kompozycje na orkiestrę smyczkową, takie jak:

• Triptyque z 1930 roku,
• Partita z 1933 roku,
• Wariacje na temat Girolamo Frescobaldiego z 1937 roku,
• Muzyka na smyczki z 1947 roku,
• Tombeau de Chopin z 1949 roku,
• Six Mouvements z lat 1962–1963.

koncerty

W repertuarze Tansmana znajdują się również koncerty w różnych konfiguracjach, między innymi:

• I Koncert na fortepian i orkiestrę z 1925 roku,
• II Koncert na fortepian i orkiestrę z 1927 roku,
• Concertino na fortepian i orkiestrę z 1931 roku,
• Fantaisie na wiolonczelę i orkiestrę z 1936 roku,
• Koncert na altówkę i orkiestrę z lat 1936–1937,
• Koncert na skrzypce i orkiestrę z 1937 roku,
• Pièce concertante na fortepian (lewą rękę) i orkiestrę z 1943 roku,
• Concertino na gitarę i orkiestrę z 1945 roku,
• Concertino na obój, klarnet i orkiestrę z 1952 roku,
• Hommage à Manuel de Falla na gitarę i orkiestrę z 1954 roku,
• Koncert na klarnet i orkiestrę z 1955 roku,
• Musique de cour na gitarę i orkiestrę z 1960 roku,
• Koncert na wiolonczelę i orkiestrę z 1963 roku,
• Suite concertante na obój i orkiestrę kameralną z 1954 roku,
• Concertino na flet i orkiestrę z 1968 roku,
• Musique na harfę i orkiestrę z 1981 roku.

kameralne

W dziedzinie muzyki kameralnej Tansman również zaprezentował swoje umiejętności, a do jego kompozycji należy między innymi:

• I Trio na fortepian, skrzypce i wiolonczelę z 1915 roku,
• I Kwartet smyczkowy z 1917 roku,
• Romans na skrzypce i fortepian z 1918 roku,
• II Sonata na skrzypce i fortepian z 1919 roku,
• II Kwartet smyczkowy z 1922 roku,
• Sonatina na flet i fortepian z 1925 roku,
• III Kwartet smyczkowy z 1925 roku,
• Suite-Divertissement z 1929 roku,
• Cinq Pièces na skrzypce i fortepian z 1930 roku,
• Septuor à Béla Bartók, na flet, obój, klarnet, fagot, trąbkę, altówkę, wiolonczelę z 1932 roku,
• IV Kwartet smyczkowy z 1935 roku,
• Deux Mouvements na cztery wiolonczele z 1935 roku,
• II Trio na fortepian, skrzypce i wiolonczelę z 1938 roku,
• V Kwartet smyczkowy z 1940 roku,
• Sextuor à cordes z 1940 roku,
• VI Kwartet smyczkowy z 1944 roku,
• Divertimento à Arnold Schönberg, na obój, klarnet, trąbkę, wiolonczelę, fortepian z 1944 roku,
• VII Kwartet smyczkowy – musique pour cordes z 1947 roku,
• Suite na trio stroikowe z 1949 roku,
• Tombeau de Chopin na kwintet smyczkowy z 1949 roku,
• Sonatina na fagot i fortepian z 1952 roku,
• Sonatina da camera na flet, skrzypce, altówkę, wiolonczelę, harfę z 1952 roku,
• Partita na wiolonczelę i fortepian z 1955 roku,
• VIII Kwartet smyczkowy z 1956 roku,
• Fantaisie na skrzypce i fortepian z 1963 roku,
• Trois Pièces na klarnet, harfę, kwartet smyczkowy z 1970 roku,
• Suite in modo polonico na harfę i gitarę z 1976 roku,
• Miniatures na trąbkę, róg, puzon z 1976 roku,
• Musique à six z 1977 roku,
• Musique na klarnet i kwartet smyczkowy z 1982 roku.

fortepianowe

Ważnym elementem twórczości tego kompozytora są rożnorodne utwory fortepianowe, na które składają się:

• I Sonata z 1915 roku,
• Album polski z lat 1915-1916,
• Wariacje i fuga na temat słowiański z 1917 roku,
• Mazurki z 1918 roku,
• Osiem nokturnów z 1922 roku,
• Vingt Pièces Faciles sur des Mèlodies Populaires Polonaises à Ignacy Paderewski z 1924 roku,
• Sonata rustica à Maurice Ravel z 1925 roku,
• Sonatina transatlantycka z 1930 roku,
• Mazurki z 1932 roku,
• III Sonatina à Walter Spies z 1933 roku,
• Mazurki z 1941 roku,
• Cztery nokturny à Igor Strawinski z 1952 roku,
• V Sonata pamięci Beli Bartóka z 1955 roku,
• Notturno intermezzo pour Marcel Mihalovici z 1961 roku,
• Hommage à Arthur Rubinstein z 1973 roku,
• L’Oiseau qui n’existe pas pour Claude Aveline z 1978 roku,
• Album d’amis z 1980 roku.

na gitarę

Na instrumencie takim jak gitara, Tansman również stworzył interesujące prace, w tym:

• Mazurka à Andrés Segovia z 1925 roku,
• Cavatina à Andrés Segovia z 1950 roku,
• Trois Pièces à Andrés Segovia z 1954 roku,
• Invenzione, Notturno romantico e Segovia z 1957 roku,
• Suite pour guitare z 1958 roku,
• Danza Pomposa à Andrés Segovia z 1961 roku,
• Suite in modo polonico z 1962 roku,
• Ballade. Hommage à Chopin z 1965 roku,
• Hommage à Chopin z 1966 roku,
• Pezzo in modo antico per chitarra z 1970 roku,
• Variations sur un Thème de Scriabine z 1972 roku,
• Deux chansons populaires z 1978 roku,
• Hommage à Lech Walesa z 1982 roku.

Utwory wokalne

na chór i orkiestrę

Wśród dzieł wokalnych Tansmana można odnaleźć kompozycje przeznaczone na chór i orkiestrę, takie jak:

• VI Symfonia „In memoriam” z 1944 roku,
• Oratorium Prorok Izajasz powstałe w latach 1949-1950,
• Prolog i Kantata z 1957 roku,
• Psalmy à Salvador de Madariaga z lat 1960–1961,
• Apostrofa do Syjonu z lat 1976–1977.

chóralne (religijne)

Kompozytor stworzył również utwory chóralne o charakterze religijnym, należą do nich:

• Kol-Nidrei na tenor, chór i organy z 1945 roku,
• Dwie staropolskie pieśni religijne na chór i organy z 1945 roku,
• Ma Tovu na tenor/baryton, chór i organy z 1946 roku,
• Cztery modlitwy (Psalmy Dawida) na chór mieszany z 1951 roku.

na głos i orkiestrę

Twórczość wokalna Tansmana obejmuje także utwory z towarzyszeniem orkiestry, wśród nich można wymienić:

• Osiem pieśni japońskich z 1918 roku,
• Six Songs z 1934 roku,
• Quatre Sonnets de Shakespeare z 1955 roku,
• Huit Stèles de Victor Segalen à Maria Sartova z 1979 roku.

---

Oceń: Aleksander Tansman

---