Irena Tuwim

---

Życiorys

Młodość

Irena Tuwim pochodziła z rodziny zasymilowanych Żydów. Jej rodzicami byli Adela, z d. Krukowska (ur. 9 stycznia 1872, zm. 19 sierpnia 1942) oraz Izydor (ur. 22 lipca 1858, zm. 3 maja 1935). Irena była młodszą siostrą Juliana Tuwima. Jej ojciec działał jako księgowy w filii Azowsko-Dońskiego Banku Handlowego, a matka pełniła rolę gospodyni domowej. W rodzinie, dziadkiem matki był Leon Krukowski, który miał wielu kuzynów, w tym Leona Boruńskiego, Włodzimierza Boruńskiego oraz Kazimierza Krukowskiego. Rodzina nie praktykowała judaizmu i nie celebrowała tradycyjnych żydowskich świąt. W młodości Irena uczęszczała do Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej w Łodzi.

W wieku sześciu lat była świadkiem Rewolucji 1905 roku, co mocno wpłynęło na jej późniejsze życie. Wydarzenia te opisała w swoich wspomnieniach, zatytułowanych „Łódzkie pory roku”. To jej matka wprowadziła ją w świat literatury, a także brat, który był ważnym przewodnikiem w jej literackim rozwój. Irena zadebiutowała jako poetka w 1914 roku na łamach jednodniówki „Życie łódzkie”, publikując wiersze „Przy kominku” oraz „Szczęście” pod pseudonimem Ira Blanka.

II Rzeczpospolita

W 1921 roku zadebiutowała tomem poezji zatytułowanym 24 wiersze. W czerwcu 1922 Irena po raz pierwszy wyszła za mąż za Stefana Napierskiego, krytyka literackiego, który był bratem Marii Eiger oraz wnuka Markusa Silbersteina. Przyjęła chrzest i zmieniła wyznanie na katolickie. Po ślubie, razem z mężem, zamieszkała w Warszawie, gdzie związała się z grupą literacką Skamander, do której należał również jej brat. W 1926 roku wydała tom wierszy „Listy”, który wzbudził różne reakcje wśród krytyków, szczególnie uwagę zwrócił na jej talent Karol Wiktor Zawodziński, a Witold Zechenter miał wobec niej zastrzeżenia.

Pod koniec lat 20. poznała Juliana Stawińskiego, z którym ostatecznie zdecydowała się rozstać z Napierskim. W 1930 roku wydała kolejny zbiór poezji „Miłość szczęśliwa”, który był porównywany z twórczością Anny Achmatowej, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i Kazimiery Iłłakowiczówny. W tym okresie pracowała również nad przekładem Anny Kareniny Lwa Tołstoja. Z Julianem Stawińskim zamieszkali w Ostrowi Mazowieckiej, a formalnie pobrali się 12 czerwca 1935 roku w obrządku ewangelicko-reformowanym. Po 1937 roku wrócili do Warszawy, gdzie Julian miał pracę jako prawnik.

W tym czasie Irena skupiła się na tłumaczeniu literatury dla dzieci, w tym baśni braci Grimm oraz książek z serii o Myszce Miki i Królewnie Śnieżce. Tłumaczyła także inne dzieła, takie jak Kubuś Puchatek i Chatka Puchatka autorstwa A.A. Milne’a, a także dzieła Fernando Munro Leafa i Mary Poppins autorstwa Pameli Travers.

II wojna światowa

Po rozpoczęciu II wojny światowej Irena oraz jej mąż opuścili Polskę, przez Rumunię dotarli do Paryża, gdzie na łamach pierwszego numeru paryskich Wiadomości Polskich, Politycznych i Literackich z 17 marca 1940 opublikował jej wiersz „Do wiosny paryskiej” Mieczysław Grydzewski. Po niemieckim ataku na Francję zostali ewakuowani do Wielkiej Brytanii, gdzie Julian Stawiński pracował w Ministerstwie Informacji i Dokumentacji Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. Tam Irena współpracowała z wydawnictwem M.I. Kolin, dla którego przygotowywała przedruki prac Adama Mickiewicza i Stefana Żeromskiego. W antologii „Kraj lat dziecinnych” zamieściła opowiadanie „Strachy dzieciństwa”, w lutym 1945 roku wyjechała z mężem do Kanady, gdzie osiedli się w Toronto.

Okres powojenny

Po zakończeniu wojny Irena osiedliła się początkowo w USA, gdzie Julian pracował jako attaché ambasady polskiego rządu komunistycznego. W 1946 opublikowała broszurę „Wielka Brytania i Imperium Brytyjskie” skierowaną do polskich czytelników. Po powrocie do Polski w lutym 1947 roku poświęciła się pracy tłumaczeniowej. Starała się poprawić swoje wcześniejsze przekłady i tłumaczyła wiersze dla dzieci z rosyjskiego, w tym autorów takich jak Samuił Marszak i Siergiej Michałkow. Tłumaczyła również prozę, a niektóre prace realizowała wspólnie z mężem, ich wspólnym osiągnięciem była adaptacja „Chaty wuja Toma” Harriet Beecher Stowe.

W 1956 roku Irena opublikowała tom opowiadań „Łódzkie pory roku”, który zyskał pozytywne recenzje, a dwa lata później tom „Wiersze wybrane”. W kolejnych latach skupiała się na literaturze dziecięcej oraz tłumaczeniu, głównie z języka angielskiego. Dokonała przekładów utworów Oscara Wilde’a, Katherine Mansfield i Edith Nesbit. Napisała także własne książki dla dzieci, takie jak „Marek Wagarek” (1955), „Co okręt wiezie” (1962), „O pingwinie Kleofasku” (1960) oraz „Pampilio” (1967), które zostały kilka razy wydane i przetłumaczone na język niemiecki.

Irena Tuwim spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 161-4-36).

Odznaczenia i wyróżnienia

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski,
• Nagroda Polskiego PEN Clubu za przekład z literatury obcej na język polski (1981).

Strategie przekładowe

Irena Tuwim podkreślała, że tłumacz musi mieć swobodę wyboru strategii tłumaczeniowej, a zastosowanie metody „wiernego” tłumaczenia lub „wolnej” adaptacji jest uzależnione od specyfiki danego dzieła. Przykładem bardziej swobodnej interpretacji tekstów źródłowych jest spolszczanie imion, które Tuwim w późniejszych latach ograniczała, biorąc pod uwagę zmieniające się trendy w tłumaczeniu. W jednym z jej wczesnych przekładów, Mary Poppins z 1938 roku, zdecydowała się na pełne spolszczenie imion głównych postaci. Jednak w 1957 roku, w powieści Pięcioro dzieci i „coś”, z kolei prawie wszystkie imiona zostały pozostawione w oryginalnej formie, z jedynie drobnymi zmianami, jak spolszczenie Jane na Janeczkę oraz dostosowanie zapisu imienia Martha do polskiej ortografii.

W publikacji z 1971 roku, Zaczarowany zamek, Tuwim zachowała wszystkie imiona w ich oryginalnym brzmieniu, lecz imiona Catty i Cathy przekształciła na polskie zdrobnienia Kocica i Kizia. Co ciekawe, w Mary Poppins nie zdecydowała się na tłumaczenie nazwiska rodziny Banks, a zachowanie kontekstu angielskiego przez postaci, takie jak królowa Elżbieta oraz katedra świętego Pawła, dodaje całości jeszcze bardziej autentycznego charakteru. Warto zaznaczyć, że w początkowych wersjach tytuł Mary Poppins był przedstawiany jako Agnieszka, co podkreśla dodatkowo kreatywność tłumaczki.

Tuwim, poprzez stosowanie opisanych zabiegów, pragnęła przybliżyć polskiemu czytelnikowi postaci z przekładu. Dobierała imiona, które jej zdaniem najlepiej pasowały do charakterystyki postaci. Elementy kulturowe i odniesienia, które mogły być trudne do zrozumienia dla młodszej publiczności, zostały osiągnięte częściowo przez Tuwim. Z zachowanych w oryginalnej wersji fragmentów można wymienić angielskie miary długości i wagi (mile, funty, cale, stopy) oraz jednostki monetarne (szylingi, funty, pensy) i nazwy geograficzne.

Tuwim decydowała się na modyfikację lub usunięcie elementów, które mogłyby być niezrozumiałe dla polskiego odbiorcy, o ile nie wpływały one znacząco na kontekst całego tekstu. Na przykład, w Kubusiu Puchatku usunięto relację wyjaśniającą historię powstania imienia Winnie-the-Pooh, a z dzieł Edith Nesbit wierszowane dedykacje. Jej strategia tłumaczenia była intuicyjna i zawsze opierała się na dokładnej analizie tekstu źródłowego.

Tuwim uważała, że język tekstów dla dzieci powinien być prostym i zrozumiałym, ze względu na ograniczony zasób słownictwa młodych czytelników. Wprowadzenie nowego słownictwa powinno odbywać się z rozwagą, aby książki były czytelne i zrozumiałe dla dzieci. W związku z tym nie korzystała z dosłownego tłumaczenia, gdzie wszystkie elementy kulturowe byłyby zachowane. W Kubusiu Puchatku imiona postaci zostały spolszczone, a wiele wyrażeń, które w dzisiejszych czasach stały się częścią polskiej frazeologii, zostało wprowadzone przez Tuwim.

Porównując do swojego przekładu, Monika Adamczyk-Garbowska zaproponowała swoją wersję Winnie-the-Pooh pt. Fredzię Phi-Phi, która stanowi przykład tekstu egzotyzowanego. Adamczyk-Garbowska zachowała elementy, które pozwalają na skierowanie przekładu także do dorosłych czytelników, jednak wersja Tuwim ciągle cieszy się dużą akceptacją wśród polskiej publiczności. Stanisław Lem wyraził pozytywne opinie o pracy Tuwim, oceniając ją jako lepszą w porównaniu do oryginału.

Upamiętnienie

W hołdzie Irenie Tuwim warto wspomnieć o kilku istotnych wydarzeniach oraz inicjatywach, które mają na celu upamiętnienie tej wybitnej postaci. Od 2006 roku funkcjonuje Fundacja im. Juliana Tuwima i Ireny Tuwim, która podejmuje różnorodne działania promujące dziedzictwo tych dwóch wyjątkowych twórców.

Ważnym krokiem w kierunku uhonorowania Ireny Tuwim było podjęcie 7 marca 2018 roku uchwały przez radnych łódzkiej rady miejskiej, która postanowiła nazwać skwer u zbiegu ulic A. Struga i Lipowej jej imieniem. To symboliczne gesto odzwierciedla znaczenie Ireny Tuwim w historii oraz kulturze polskiej, a także pokazuje, jak bardzo cenimy jej wkład w literaturę i społeczeństwo.

---

Oceń: Irena Tuwim

---