Wojciech Marczewski

---

Życiorys

Młodość i wykształcenie

Wojciech Szczęsny Marczewski przyszedł na świat 28 lutego 1944 roku w Łodzi. Jego edukacyjna droga rozpoczęła się w 1962 roku, kiedy to zapisał się na studia w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi na kierunku reżyserii. Po zaledwie dwóch latach kształcenia zrezygnował, aby podjąć naukę na Uniwersytecie Łódzkim, gdzie przez krótki czas studiował filozofię oraz historię. Jego zapał do nauki okazał się jednak niewystarczający i po trzech semestrach przerwał te studia.

Na pewien czas związał się z pracą fizyczną, rozwożąc węgiel, a po interwencji rodziców postanowił wrócić do łódzkiej szkoły filmowej. Ukończył ją w 1969 roku, lecz ze względu na brak dyplomu nie mógł realizować filmów kinowych. Mimo to, otrzymanie czwartej, najniższej kategorii reżyserskiej, pozwoliło mu na tworzenie filmów telewizyjnych. Marczewski z sentymentem wspominał swoje lata studenckie, zwracając uwagę na represyjny charakter ówczesnego systemu edukacji, mówiąc: „Miałem poczucie, że wszystkie szkoły są represyjne, wprowadzają podział na mądrego nauczyciela i głupiego ucznia.” Początki jego kariery zawodowej związane były z Studiem Małych Form Filmowych Se-Ma-For, gdzie zrealizował swój krótkometrażowy film aktorski z elementami animacji, zatytułowany Lekcja anatomii (1968).

Twórczość filmowa

Okres PRL-u

W Wytwórni Filmowej „Czołówka”, gdzie ostatecznie znalazł zatrudnienie, przyczynił się do powstania wielu filmów telewizyjnych. Jego debiut to produkcja Podróżni jak inni (1969), która opowiadała o współpracy francuskiego ruchu oporu z polskim podziemiem w trakcie II wojny światowej. Ten temat pojawił się także w serialu telewizyjnym Odejścia, powroty (1973), inspirowanym prawdziwymi doświadczeniami uczestnika polskiego ruchu oporu czasów okupacji hitlerowskiej.

Po okresie pracy w „Czołówce”, Marczewski przeszedł do Zespołu Filmowego „Tor”, gdzie nakręcił dwa filmy telewizyjne. Wielkanoc (1974) przenosi widza na tło II wojny światowej, ukazując losy pary małżeńskiej na tyłach frontu w 1944 roku. Jego kolejna produkcja, Bielszy niż śnieg (1975), przybliża postać pisarza schyłku życia, żyjącego w izolacji pod kontrolą żony. Marczewski przyznał, że oba te filmy uznaje za jedne z najsłabszych w swoim dorobku. Dodatkowo, wyreżyserował dwa spektakle w Teatrze Telewizji: Przecież ty nie żyjesz (1977) oraz Idola (1977).

Jego debiut pełnometrażowy, film Zmory (1978), był adaptacją powieści Emila Zegadłowicza, stworzony we współpracy z czeskim scenarzystą Pavlem Hajnym. Ten obraz badał temat dojrzewania młodych Polaków w opresyjnym systemie nauczania, osadzonym w czasie Kulturkampfu w zaborze pruskim. Główny bohater, Mikołaj Srebrny (w podwójnej roli Tomasza Hudźca i Piotra Łysaka), mierzy się z konfliktami w szkole, a jego depresyjna kondycja prowadzi do nocnych koszmarów. Film odniósł wielki sukces, zdobywając kilka prestiżowych nagród, w tym Srebrne Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych oraz Nagrodę im. Andrzeja Munka. Jednocześnie zyskał reputację wśród duchowieństwa, które określiło go jako „antykościelny paszkwil” o kontrowersyjnej treści.

Następnie Marczewski stworzył film telewizyjny Klucznik (1979) według sztuki Wiesława Myśliwskiego. Działania w nim przedstawiają dramatyczne zmiany w polskim społeczeństwie w 1945 roku, w czasach wojny domowej, gdy chłopi próbują zmusić ziemianina (w tej roli Tadeusz Łomnicki) do oddania władzy. W ostatniej scenie klucznik, wierny pracownik, przyjmuje rolę swojego byłego pana, co jest znaczącą zmianą w stosunku do wersji teatralnej.

Jego kolejny film Dreszcze (1981) to wyraźne odzwierciedlenie politycznej sytuacji w Polsce, również oparty na autorskim pomyśle. W tej produkcji, podobnie jak w Zmorach, głównym bohaterem był chłopiec, który po aresztowaniu ojca zostaje wysłany na oboz szkoleniowy. Tam odkrywa swoje emocje, co stanowi komentarz do czasów stalinizmu. Marczewski podkreślał, że jeszcze wówczas nie miał pełnej pewności, co do możliwości realizacji projektu. Mimo sceptycyzmu kierownictwa artystycznego, chwila odprężenia politycznego umożliwiła rozpoczęcie zdjęć. Dreszcze, choć premierowe w listopadzie 1981 roku, szybko zniknęły z ekranów z powodu wprowadzenia stanu wojennego.

Po transformacji ustrojowej

Po 1989 roku Marczewski miał okazję zrealizować filmy z bardziej otwartą krytyką władzy. Ucieczka z kina „Wolność” (1990) to istotny projekt, w którym głównym bohaterem jest cenzor (Janusz Gajos), który zmagając się z fałszem w propagandowej narracji kina, zaczyna dostrzegać prawdę. Marczewski uzyskał zgodę od Woody’ego Allena na wykorzystanie fragmentów jego filmu, co było innowacyjnym posunięciem. Film był uznawany za sukces festiwalowy, zdobywając pięć nagród na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, w tym Złote Lwy dla najlepszego filmu oraz Złotą Kaczkę magazynu „Film”. Ta produkcja była jednym z niewielu polskich filmów politycznych, które zyskały pozytywne reakcje zarówno widowni, jak i krytyków.

W 2000 roku Marczewski stworzył film Weiser, będący adaptacją powieści Weiser Dawidek autorstwa Pawła Huellego. W filmie wprowadził szereg zmian, przesuwając czas akcji na 1968 rok i przenosząc ją z Gdańska do Dolnego Śląska. Głównym bohaterem, będącym alter ego reżysera, był Paweł Heller (Marek Kondrat), który wgłębia się w tajemnice własnego dzieciństwa oraz poszukuje losów Dawidka (Andrzej Basiukiewicz). Weiser spotkał się z mieszanymi reakcjami, szczególnie ze względu na usunięcie wątków żydowskich, które były obecne w oryginalnej powieści. Tadeusz Lubelski dostrzegł w nim jednak wyrafinowaną strukturę, pisząc, iż „Wojciech Marczewski wciąż pozostaje niezastąpionym przewodnikiem inicjacji w polskim kinie.”

W czasie pracy nad Weiserem zwrócił się także w kierunku telewizji, kręcąc Czas zdrady (1997), bazujący na dramacie Witolda Zalewskiego pt. Coś za coś. Film zyskał uznanie, otrzymując Nagrodę Specjalną Jury oraz nagrodę za montaż dla Milenii Fiedler na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych.

Działalność okołofilmowa

Wojciech Marczewski był wiceprezesem Stowarzyszenia Filmowców Polskich w latach 1978–1983. Potem, w latach 1989–1991, działał w Komitecie Kinematografii. Po wyjeździe do Wielkiej Brytanii w 1991 roku zarządzał Wydziałem Reżyserii Narodowej Szkoły Filmowej i Telewizyjnej w latach 1992–1994. W 1998 roku zajął miejsce wykładowcy na Wydziale Reżyserii w PWSFTviT w Łodzi. Pełnił również funkcje wykładowcy w Mistrzowskiej Szkole Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy, gdzie kierował pracą pedagogiczną nad etiudami Agnieszki Smoczyńskiej. Był także konsultantem jej debiutu fabularnego Córki dancingu (2015).

W październiku 2011 roku został powołany do Rady Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. W tym samym czasie ogłosił utworzenie artystycznego studia produkcyjnego, nazwanego Studio Wajdy, inspirowanego dawnymi zespołami filmowymi. W 2017 roku objął stanowisko przewodniczącego Rady Programowej 42. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, rekomendując zlikwidowanie stanowiska dyrektora artystycznego na rzecz zwiększenia kompetencji Rady. Ta propozycja znalazła jednogłośne poparcie. Jednak w 2020 roku zrezygnował z pełnienia funkcji szefa Rady Programowej FPFF.

Poglądy

W młodości Marczewski był głęboko osadzony w katolickiej kulturze. W wieku 17 lat, odkrywszy prawdę o hitlerowskich zbrodniach na Żydach w Łodzi, jego wiara zaczęła podlegać wątpliwościom. W wywiadzie z Damianem Jankowskim z 2022 roku zadeklarował się jako agnostyk, uznając brak wiary w życie pośmiertne, jednak nie odrzucając racjonalnego podejścia do egzystencji: „dociekanie, co oznaczają życie, świat, Bóg, wiara, goni za mną od dzieciństwa i będzie mi towarzyszyło do samego końca.”

Marczewski wymienia jako swoje ulubione produkcje Rozmowę oraz Ojca chrzestnego Francisa Forda Coppoli, Zawód: Reporter Michelangela Antonioniego, Mechaniczną pomarańczę i Lśnienie Stanleya Kubricka, a także Fortepian Jane Campion oraz Zimną wojnę Pawła Pawlikowskiego. Podkreślał wagę niezależności środowisk twórczych, krytykując decyzję o wycofaniu w 2019 roku przez Komitet Organizacyjny Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych czterech filmów wybranych przez festiwalowy Komitet Selekcyjny, w tym Mowę ptaków Xawerego Żuławskiego.

Życie prywatne

Wojciech Marczewski jest mężem aktorki Teresy Marczewskiej, z domu Kamińskiej, oraz ojcem aktora Macieja Marczewskiego i reżysera Filipa Marczewskiego.

Styl filmowy

Andrzej Szpulak, znany filmoznawca, nazywał Wojciecha Marczewskiego „Andrzejem Wajdą swego pokolenia”, co odnosi się do jego wybitnych zdolności wizualnych oraz zaangażowania w sprawy polityczne. W analizie dotyczącej twórczości Marczewskiego, Tadeusz Lubelski podkreślał, że reżyser unikał powiązań z jakimikolwiek polskimi kierunkami artystycznymi. Marczewski nie znajdował się ani w nurcie „rejestracyjno-publicystycznym”, ani w tzw. „kreacyjnym” skrzydle moralnego niepokoju, przez co był twórcą odmiennym i indywidualnym.

Jednym z kluczowych wątków w jego filmach są opowieści o dziecięcej inicjacji, które symbolizują przejście do dorosłości. Przykłady takich filmów to Zmory, Klucznik oraz Weiser. W trakcie tej inicjacji pojawia się wiele autobiograficznych wątków. Najbardziej pozytywny efekt takiego przejścia można zaobserwować w Zmory, gdzie bohater emocjonalnie dojrzewa i staje się gotowy na dorosłe życie. W przeciwieństwie do tego, w Dreszczach pobyt w obozie szkoleniowym prowadzi do zniszczenia niezależności protagonisty, który staje się zarażony stalinizmem. W finale tego obrazu, obraz „płaczącego Marksa” wskazuje na to, że bohater zostaje propagandystą.

Na zakończenie, w Weiserze główny bohater powraca do dzieciństwa, starając się rozwiązać zagadkę zniknięcia Dawidka. Ważnym wątkiem, który zarysowuje się w filmach Marczewskiego, jest motyw zdrady, który odgrywa kluczową rolę w narracjach Zmór, Dreszczy oraz Weisera. Bohaterowie są indoktrynowani przez różne instytucje: nauczycieli, komunistów, a w końcu księdza katolickiego. Luter zauważa, że postaci te odkrywają fałsz idei, którym były poddawane.

Luter podkreślił, że „zdrada to stały motyw w filmach Marczewskiego, reżyser czuje bowiem, że jest to największe zagrożenie dla ludzkiej egzystencji, niszczące bezpowrotnie relacje międzyludzkie”. Z kolei Katarzyna Jabłońska zaznaczyła, że Marczewski w Klucznika „w mistrzowski sposób obnaża naturę zdrady, zniewolenia i władzy”, co sugeruje, iż sama możliwość sprawowania władzy ma deprawujący wpływ.

Film Ucieczka z kina „Wolność” został zinterpretowany jako dzieło postmodernistyczne przez Miłosza Stelmacha i jako późnomodernistyczne przez Marcina Adamczaka. Marczewski świadomie odwołuje się do kultury elitarnej, wprowadzając cytaty z takich dzieł jak Requiem Wolfganga Amadeusa Mozarta oraz Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa, jak również z kultury popularnej w filmie Purpurowa róża z Kairu. W Ucieczce z kina „Wolność” istotny jest też autotematyzm, który porusza relację między widzem a dziełem filmowym, jak podkreśla Łucja Demby.

Na koniec Marczewski zaznacza, że dla młodych twórców ważne jest, aby przed rozpoczęciem pracy nad filmem dobrze zrozumieli swoich bohaterów oraz historię, którą zamierzają opowiedzieć. Ostrzega on studentów: „Nie wolno im robić filmów o Eskimosach, jeżeli nie przebywali wśród nich i nie wiedzą, co tym ludziom się śni: śnieg po horyzont czy palmy na plaży? Dopóki tego nie rozumieją, napiszą tylko zewnętrzną powłokę opowieści”.

Filmografia

Filmografia Wojciecha Marczewskiego jest bogatym zbiorem dzieł, które odzwierciedlają jego niesamowity wkład w świat kinematografii. Poniżej znajduje się tabela, która podsumowuje najważniejsze filmy, w których uczestniczył jako reżyser lub współtwórca.

Rok	Tytuł filmu	Reżyser	Scenarzysta	Producent	Uwagi
1968	Lekcja anatomii	Brak	Brak	Brak	film animowany
1969	Podróżni jak inni	Brak	Brak	Brak	film telewizyjny
1972	Odejścia, powroty	Brak	Brak	Brak	film telewizyjny
1974	Wielkanoc	Brak	Brak	Brak	film telewizyjny
1975	Bielszy niż śnieg	Brak	Brak	Brak	film telewizyjny
1978	Zmory	Brak	Brak	Brak	film fabularny
1979	Klucznik	Brak	Brak	Brak	film fabularny
1981	Dreszcze	Brak	Brak	Brak	film fabularny
1990	Ucieczka z kina „Wolność”	Brak	Brak	Brak	film fabularny
1997	Czas zdrady	Brak	Brak	Brak	film telewizyjny
2000	Weiser	Brak	Brak	Brak	film fabularny
2015	Performer	Brak	Brak	Brak	reżyseria: Maciej Sobieszczański, Łukasz Ronduda
2018	Symfonia fabryki Ursus	Brak	Brak	Brak	reżyseria: Jaśmina Wójcik
2019	Szklane negatywy	Brak	Brak	Brak	reżyseria: Jan Borowiec
2019	Kometa	Brak	Brak	Brak	etiuda szkolna, reżyseria: Adam Buka
2019	Okno z widokiem na ścianę	Brak	Brak	Brak	produkcja wykonawcza; reżyseria: Kobas Laksa
2020	Raisa	Brak	Brak	Brak	produkcja wykonawcza; reżyseria: Dorota Migas-Mazur
2020	Między nami	Brak	Brak	Brak	produkcja wykonawcza; reżyseria: Dorota Proba
2021	Bukolika	Brak	Brak	Brak	reżyseria: Karol Pałka

Nagrody

Lista nagród, które otrzymał Wojciech Marczewski, jest bogata i różnorodna, odzwierciedlając jego wkład w polskie kino oraz uznanie w międzynarodowym środowisku filmowym. Poniżej znajdują się szczegóły dotyczące nagród, które przyznano za jego znakomite filmy.

Źródło: Filmpolski.pl

Rok	Film	Festiwal/instytucja	Nagroda
1979	Zmory	Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Srebrne Lwy Gdańskie
		Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna	Nagroda im. Andrzeja Munka
		Międzynarodowy Festiwal Filmowy w San Sebastián	nagroda OCIC
1980		Czasopismo „Film”	Złota Kamera za debiut reżyserski w filmie fabularnym
	Klucznik	Festiwal Polskiej Twórczości Telewizyjnej	Panoramy Północy
			Grand Prix za reżyserię filmu
1981	Dreszcze	Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Srebrne Lwy Gdańskie
1982		Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Berlinie	Srebrny Niedźwiedź
			nagroda OCIC
			Nagroda Międzynarodowego Zrzeszenia Klubów Filmowych
			Nagroda FIPRESCI
1983		Polska Federacja Dyskusyjnych Klubów Filmowych	Don Kichot
1990	Ucieczka z kina „Wolność”	Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Złote Lwy Gdańskie
			Nagroda Prezesa Komitetu do Spraw Radia i Telewizji
			Nagroda Dziennikarzy
1991		Komitet Kinematografii	Nagroda Szefa Kinematografii za twórczość filmową w dziedzinie filmu fabularnego
		Koło Piśmiennictwa Filmowego Stowarzyszenia Filmowców Polskich	Złota Taśma
		Czasopismo „Film”	Złota Kaczka za najlepszy film polski
1992		Międzynarodowy Festiwal Filmów Artystycznych w Avoriaz	Grand Prix
1994		Międzynarodowy Festiwal Filmów Artystycznych w Burgos	Nagroda dla najlepszego filmu
1997	Czas zdrady	Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Nagroda Specjalna Jury
2001	Weiser		Nagroda Stowarzyszenia Filmowców Polskich za twórcze przedstawienie współczesności
		Lubuskie Lato Filmowe	Brązowe Grono

Nagrody honorowe, odznaczenia

Wojciech Marczewski, znany w świecie kina, zdobył szereg prestiżowych nagród oraz odznaczeń, które świadczą o jego nieprzeciętnym dorobku artystycznym oraz wpływie na polską kinematografię. Poniżej przedstawiamy listę jego wyróżnień:

• Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia (1981),
• Doroczna Nagroda Ministra Kultury w dziedzinie filmu (2002),
• Złoty Dinozaur na XIII Międzynarodowym Festiwalu Filmowym „Etiuda & Anima” w Krakowie (2006),
• Wielki FeFe na XV Festiwalu FeFe Felliniada w Warszawie (2008),
• Korona Sandomierska dla Reżysera NieZwykłego na Festiwalu Filmów-Spotkań NieZwykłych w Sandomierzu (2009),
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2011),
• Złoty Glan na 20. Forum Kina Europejskiego „ORLEN-Cinergia” w Łodzi (2015),
• Nagroda Prezydenta Miasta Gdańska „Neptun” (2015),
• Nagroda Stowarzyszenia Filmowców Polskich za wybitne osiągnięcia artystyczne (2016),
• Galion Gdyński za całokształt twórczości (2018),
• Gwiazda reżysera w Alei Gwiazd (2019),
• Nagroda za całokształt i wkład w polską kinematografię na 35. Tarnowskiej Nagrodzie Filmowej (2021),
• Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2024),
• Platynowe Lwy za całokształt twórczości (2024).

Wszystkie te nagrody dowodzą ogromnego wkładu Wojciecha Marczewskiego w rozwój polskiej kultury filmowej.

---

Oceń: Wojciech Marczewski

---