Pomnik Tadeusza Kościuszki w Łodzi

---

Wygląd

Pomnik Tadeusza Kościuszki w Łodzi jest imponującą strukturą, która ukazuje go w pozycji stojącej, opierającego się o drzewko symbolizujące „Drzewo Sprawiedliwości”. W jednej ręce trzyma zwinięty w rulon dokument, który prawdopodobnie jest tekstem Uniwersału Połanieckiego. Poniżej jego nóg znajduje się zbroja rycerska oraz mała armata.

Figura Kościuszki umieszczona jest na osiemnastometrowym cokole, z którego wznosi się nadbudowa w formie ściętego ostrosłupa. Na górnej płaszczyźnie tego cokołu stoi czterometrowy posąg Tadeusza Kościuszki, który przyciąga uwagę wszystkich przechodniów.

W trzynastometrowy cokół wmontowane są cztery płaskorzeźby, które zostały odlane z brązu i przedstawiają istotne momenty z życia Tadeusza Kościuszki. Wśród nich znajduje się scena przysięgi na krakowskim rynku, jego spotkanie z Jerzym Waszyngtonem, moment, kiedy Kościuszko stoi z Bartoszem Głowackim przy armacie oraz podpisanie uniwersału połanieckiego. Wysokość całego pomnika wynosi 17 metrów, co czyni go jednym z bardziej charakterystycznych elementów Łodzi.

Historia powstania

Decyzja dotycząca budowy pomnika Tadeusza Kościuszki zapadła 15 października 1917 roku podczas formalnego posiedzenia Rady Miejskiej Łodzi poświęconego stuleciu śmierci Naczelnika. W tym samym czasie podjęto również uchwałę o nadaniu imienia Kościuszki równoległej do ulicy Piotrkowskiej oraz drugiej ulicy w Łodzi, która nosiła wtedy nazwę Spacerowej lub Promenady. Zdecydowano również o utworzeniu funduszu przeznaczonego na budowę pomnika oraz zaproponowano lokalizację w rejonie zbiegu al. Kościuszki i ul. św. Andrzeja. Nie zrealizowano jednak tych planów w tamtym czasie.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, powrócono do wcześniejszych ustaleń. W tym okresie sięgnięto do pomysłu usytuowania pomnika na placu Wolności. W 1921 roku ogłoszono konkurs na projekt pomnika, którego wyniki ogłoszono rok później, jednak żaden z projektów nie został wybrany do realizacji. W celu dalszego rozwoju sytuacji, ogłoszono drugi konkurs po dwóch latach, w którym jako nową lokalizację wskazano park na Zdrowiu, który miał zyskać nową nazwę – Park Ludowy im. Tadeusza Kościuszki. Projekt Władysława Czaplińskiego, który został uznany za najciekawszy, również nie doczekał się realizacji z powodu sprzeciwu ówczesnego wiceprezydenta Łodzi, Wiktora Groszkowskiego.

W wyniku kolejnego konkursu, który zakończono w styczniu 1926 roku, zdecydowano się na projekt rzeźbiarza inż. Mieczysława Lubelskiego. Kamień węgielny pod budowę pomnika został położony 3 maja 1927 roku, a prace budowlane zajęły około czterech lat. Odlewy posągu Naczelnika oraz płaskorzeźby cokołu przygotowano w Szkole Rzemiosł w Pabianicach pod nadzorem inż. Władysława Wagnera. Materiał na budowę pozyskano z dobrowolnych składek społecznych, podczas gdy główną konstrukcję wykonała znana łódzka firma budowlana „Ch. Izrael Tyller” z ul. S. Żeromskiego 23, a montaż płyt miedzianych przeprowadziła Stocznia Gdańska.

Odsłonięcie

Uroczystość odsłonięcia pomnika Tadeusza Kościuszki miała miejsce 14 grudnia 1930 roku. W tym ważnym wydarzeniu brali udział znakomici goście, w tym wojewoda łódzki Władysław Jaszczołt, generał Stanisław Małachowski oraz Józef Olszyna-Wilczyński, a także prezydent Łodzi Bronisław Ziemięcki.

Na tę okazję zorganizowano imponującą oprawę muzyczną, w której wzięło udział 800-osobowy chór, składający się z zjednoczonych towarzystw śpiewaczych, a jego występ był wspierany przez orkiestry reprezentacyjne 28 i 31 Pułku Strzelców Kaniowskich. Oprócz tego, jednostki wojskowe zaprezentowały swoje kompanie reprezentacyjne.

Uroczystość przyciągnęła ogromną liczbę mieszkańców, gromadząc około 30 tysięcy osób z Łodzi, co świadczy o niezwykłym zainteresowaniu tym wydarzeniem.

Zniszczenie

W 1939 roku, w wyniku agresji Niemiec na Polskę oraz aneksji zachodnich województw, w tym Łodzi, niemieckie władze okupacyjne zadecydowały o zniszczeniu pomnika Tadeusza Kościuszki. Z relacji naocznego świadka, Kazimierza Maja, dozorcy jednej z kamienic przy placu Wolności, wynika, że proces burzenia rozpoczął się w dniu 11 listopada 1939 roku. Niemcy planowali początkowo szybko usunąć figurę Naczelnika poprzez podpiłowanie jej podstawy i użycie stalowych lin, które miały zostać przywiązane do ciężarówek, aby szarpnięciem zniszczyć pomnik. Rzeczywistość okazała się inna, ponieważ udało się jedynie poważnie zgiąć figurę w jej dolnej części. W związku z tym, do cokołu zamontowane zostały ładunki wybuchowe, które jednak okazały się zbyt słabe. Zespół niemiecki wielokrotnie próbował powtórzyć tę operację.

Ostateczne zniszczenie pomnika miało miejsce za sprawą łodzian pochodzenia żydowskiego, którzy zostali zmuszeni przez Niemców do wykonania tej pracy. Proces rozbiórki trwał cały tydzień i końcowy etap jego realizacji odbywał się pod osłoną parkanu z desek, co zapewniało prywatność operacji. Fotografie dokumentujące ten akt zniszczenia zostały wykonane zarówno przez Niemców, jak i przez Polaka, który ukryty w tzw. kamienicy „pod lwem” na rogu ul. Nowomiejskiej i placu Wolności, uwiecznił tę tragiczną chwilę. Po wojnie, taśma z niemieckimi zdjęciami trafiła do jednego z łódzkich zakładów fotograficznych, a fotograf, który je przetwarzał, zachował kilka kopii aż do zakończenia okupacji.

W roku 1940, na miejscu zniszczonego pomnika, Niemcy postawili obelisk zdobiony wizerunkiem swastyki, w którego koronie umieszczona została figura stylizowanego orła. Interesującym jest fakt, że w nie do końca znanych okolicznościach, ocalały płaskorzeźby z cokołu, przedstawiające „Kościuszkę i Bartosza Głowackiego”, „Uniwersał Połaniecki” oraz połowę płaskorzeźby „Przysięga Krakowska”. Z drugiej strony, płaskorzeźba „T. Kościuszko i G. Washington” nie przetrwała. Te cenne artefakty przetrwały okres okupacji na dziedzińcu obecnego Archiwum Państwowego przy placu Wolności.

Prawdopodobnie wiosną 1945 roku, pracownicy wcześniejszego Wydziału Plantacji Miejskich przetransportowali ocalone płaskorzeźby do magazynu Wydziału Zieleni, który mieścił się przy ul. Tuwima. W 1956 roku, ocalone płyty wróciły na dziedziniec Archiwum, najprawdopodobniej dzięki pracownikowi i lokalnemu przewodnikowi oraz działaczowi Towarzystwa Przyjaciół Łodzi – Zdzisławowi Konickiemu. Mimo to, nie zostały one wmontowane w odbudowywany w 1960 roku pomnik Naczelnika.

W 1970 roku, płaskorzeźby zostały przetransportowane na dziedziniec wewnętrzny Muzeum Historii Ruchu Robotniczego, znajdującego się przy ul. Gdańskiej 13. Pięć lat później, jedna z nich, „Kościuszko i Bartosz Głowacki”, została umieszczona na stałej ekspozycji muzealnej w parterowej hali mauzoleum radogoskiego, w części poświęconej okresowi okupacji niemieckiej w latach 1939–1945, otwartego w styczniu 1976 roku. Prawdo podobnie, wszystkie ocalałe płyty znalazły swoje miejsce na gruntownie przebudowanej ekspozycji w gmachu głównym Muzeum Tradycji Niepodległościowych przy ul. Gdańskiej 13, w pierwszej połowie lat 90. XX wieku.

Odbudowa

Bezpośrednio po drugiej wojnie światowej, w 1946 roku, ogłoszono konkurs na odbudowę zniszczonego pomnika Tadeusza Kościuszki. Projekt, który opracował Edward Nowicki, przedstawiał bohatera narodowego na koniu, jednak nie uzyskał akceptacji władz miasta. Oprócz wątpliwości dotyczących samego projektu, toczyły się również dyskusje na temat lokalizacji, gdzie pomnik mógłby być usytuowany. Stanisław Kowalski, architekt i sekretarz łódzkiego oddziału Stowarzyszenia Architektów R.P., w grudniu 1948 roku wyraził swoją opinię na łamach „Dziennika Łódzkiego”, sugerując aby pomnik umieścić w pasie zieleni w alei T. Kościuszki, między ulicami A. Struga a 6 Sierpnia. Podkreślił, że pl. Wolności, będący wówczas kluczowym węzłem komunikacyjnym, nie jest najlepszym rozwiązaniem dla tej lokalizacji.

Na początku lat 50. XX wieku, w obliczu rosnącej stalinizacji życia społecznego w Polsce, sprawa odbudowy pomnika została odłożona na bok. Temat powrócił do debaty publicznej po wydarzeniach tzw. poznańskiego czerwca 1956 roku, a to za sprawą artykułu Henryka Rudnickiego, opublikowanego w listopadowym wydaniu partyjnego dziennika „Głos Robotniczy”. Dzięki niemu zainaugurowano Komitet Odbudowy Pomnika Tadeusza Kościuszki, w którego historię Rudnicki wpisał się jako kluczowa postać, będąc zarówno liderem, jak i rzecznikiem prasowym akcji. To on zapoczątkował zbiórkę funduszy oraz metali kolorowych potrzebnych do odbudowy pomnika, promując hasło: Odbudować! Odbudować pomnik Tadeusza Kościuszki w kształcie, w jakim został zniszczony przez śmiertelnego wroga polskiego narodu!

Takie podejście dobrze oddawało ówczesną rzeczywistość, przejawiając proporcje emocji społecznych w kontekście sztuki i historii. Pomimo wzbudzonego entuzjazmu, pojawiły się wątpliwości dotyczące formy samego pomnika, co wpływało na jego późniejszą realizację. Ostatecznie podjęto decyzję o odbudowie w przedwojennej, pieszej postaci.

Dzięki intensywnej współpracy z ówczesną I sekretarz Komitetu Łódzkiego PZPR, Michaliną Tatarkówną-Majkowską, zaproszono do pracy nad kopią przedwojennego dzieła jego twórcę, Mieczysława Lubelskiego, który mieszkał już w Wielkiej Brytanii. W związku z jego podeszłym wiekiem, do pracy przy projekcie zaangażowano także łódzkich rzeźbiarzy: Antoniego Biłasa, odpowiedzialnego za płaskorzeźby, oraz Elwirę i Jerzego Mazurczyków, którzy zajęli się figurą Naczelnika.

Całość prac artystycznych były nadzorowane przez Komisję Artystyczną Ministerstwa Kultury i Sztuki, w skład której wchodzili znani rzeźbiarze: Koniuszyn, Stefan Lisowski oraz Adam Procki. To właśnie oni 2 czerwca 1959 roku wydali zezwolenie na rozpoczęcie odlewów.

Uroczystość odsłonięcia pomnika miała miejsce 21 lipca 1960 roku, w przeddzień święta narodowego PRL.

Współczesność

Pomnik Tadeusza Kościuszki w Łodzi jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli tego miasta, porównywalnym z Warszawską Syrenką czy pomnikiem Adama Mickiewicza w Krakowie. Stanowi on centralne miejsce, w którym składa się kwiaty podczas oficjalnych obchodów państwowych, podkreślając jego znaczenie jako ważnego punktu kulturowego i historycznego.

---

Oceń: Pomnik Tadeusza Kościuszki w Łodzi

---