Żanna Kormanowa

---

Życiorys

Urodziła się w żydowskiej rodzinie inteligencji, jako córka Marka (właściwie Motela) Zeligmana oraz Eugenii, z domu Jaszuńskiej. Jej matka, Eugenia Jaszuńska-Zeligmanowa, w 1890 lub 1891 roku założyła prywatną szkołę dla dziewcząt – Izraelicki Zakład Naukowy Żeński. Szkoła ta przekształciła się w Liceum Żeńskie, Humanistyczne Gimnazjum oraz Szkołę Powszechną. Zeligmanowa pełniła funkcję dyrektora oraz uczyła języka francuskiego i matematyki, natomiast jej mąż nauczał matematyki i kaligrafii. Rywka Jaszuńska, babcia Kormanowej ze strony matki, przez 40 lat prowadziła sklep z artykułami higienicznymi oraz kosmetycznymi w Grodnie.

W latach 1917/1918 przystąpiła do Koła Młodzieżowego SDKPiL, którego członkiem był jej kuzyn Salomon Jaszuński. Po ukończeniu liceum w Pabianicach w 1919 roku, Kormanowa od 1922 do 1939 roku uczyła w gimnazjach w Łodzi. W 1923 roku wyszła za mąż za Pawła (znanego także jako Pinkus) Kormana, ps. „Litwin”, „Paweł” (1901–1941), który był absolwentem Politechniki Warszawskiej i aktywnie działał w dziedzinie kinematografii, będąc jednym z czołowych działaczy ZNMS „Życie” we Lwowie.

Kormanowa ukończyła studia z zakresu historii na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie w 1926 roku uzyskała stopień doktora na podstawie pracy zatytułowanej „Bracia polscy 1560-1570”, napisaną pod kierunkiem profesora Władysława Smoleńskiego. W 1929 roku zakończyła także studia dziennikarskie w Wolnej Wszechnicy Polskiej.

Od 1924 roku była aktywna w Związku Zawodowym Nauczycieli Szkół Średnich Żydowskich oraz publikowała teksty w lewicowej prasie oświatowej i związkowej. Była również działaczką ruchu wolnomyślicielskiego, a w 1932 roku została członkiem nauczycielskiej komórki KPP. W latach trzydziestych spisała pracę bibliograficzną zatytułowaną „Materjały do bibljografji druków socjalistycznych na ziemiach polskich w latach 1866-1918”, wydaną w 1935 roku przez Instytut Gospodarstwa Społecznego, z przedmową Ludwika Krzywickiego. Publikacja ta zawierała opis 449 czasopism, 1369 dzieł i broszur oraz 1925 nazwisk i 2365 kryptonimów, stanowiąc niezwykle cenne źródło do poznania historii prasy socjalistycznej wydanej w dwudziestoleciu międzywojennym.

Po rozpoczęciu II wojny światowej i agresji III Rzeszy oraz ZSRR na Polskę, w październiku 1939 roku udała się na tereny okupowane przez radziecki reżim. W listopadzie objęła stanowisko dyrektora żeńskiej szkoły średniej w Białymstoku, a w maju 1940 roku została kierownikiem placówki metodycznej nauczania historii przy Obwodowym Oddziale Oświaty. W listopadzie tego samego roku zaczęła pełnić funkcję zastępcy dyrektora Instytutu Pedagogicznego w Białymstoku. Posiadała radzieckie obywatelstwo od lata 1940 roku.

W czerwcu 1941 roku, po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, ewakuowała się do Stalingradu, gdzie nauczała języków obcych, a później pracowała jako inżynier w sekretariacie naukowym działu informacji technicznej w Instytucie Naukowo-Badawczym Przemysłu Opon. Często odbywała służbowe wyjazdy do stacji Chrompik w obwodzie swierdłowskim na Uralu. W lipcu 1943 roku Wanda Wasilewska, przewodnicząca Związku Patriotów Polskich, zaapelowała do dyrektora Instytutu o natychmiastowe zwolnienie Kormanowej z pracy. Po przyjeździe do Moskwy Kormanowa została zatrudniona w Komitecie ds. Dzieci Polskich w ZSRR, stworzonym na inicjatywę ZPP przy Ludowym Komisariacie Oświaty, gdzie opracowała projekt programu nauczania historii dla klas III-VII, wydanego w lipcu 1944 roku. Program ten przedstawiał historię Polski w sposób tendencyjny, podporządkowany bieżącej polityce ZSRR oraz podkreślający przyjazne relacje między ZSRR a Polską oraz przedstawiający wschodnią politykę RP jako „zgubną”.

Dzięki staraniom Wasilewskiej, Kormanowa w drugiej połowie 1943 roku została pracownikiem Instytutu Historii Akademii Nauk ZSRR. Należała wówczas do WKP(b) oraz miała dostęp do specjalistycznych bibliotek i archiwów, w tym do zasobów Biblioteki im. Lenina. Uczęszczała na seminaria prowadzone przez Uładzimira Piczetę oraz pracowała nad podręcznikiem szkolnym do historii Polski, przeznaczonym dla polskojęzycznych szkół tworzonych przez ZPP. Jej projekt podręcznika był opiniowany przez Jakuba Bermana, a następnie, po dokonaniu poprawek, przez profesora Piczetę, który pozytywnie ocenił wykonane przez nią prace. Równocześnie ukończyła również przygotowywanie publikacji dotyczącej Joachima Lelewela, która została wydana w Polsce w 1946 roku. Kormanowa prowadziła wykłady w Szkole Politycznej dla oficerów Wojska Polskiego w ZSRR oraz pisała artykuły do polskojęzycznej prasy radzieckiej.

Bezpośrednio przed wyjazdem do Polski złożyła Radzie Naukowej Instytutu Historii Akademii Nauk ZSRR dysertację doktorską pt. Иоахим Лелевелъ, его жизнь, общественная деятельность и научное наследие (Joachim Lelewel, jego życie, działalność społeczna oraz spuścizna naukowa), której jednak nie zdążyła obronić. W październiku 1944 roku przybyła do Lublina, gdzie zajęła stanowisko naczelnika Wydziału Wydawniczego i Programowego w Resorcie Oświaty PKWN. Następnie, po przekształceniu PKWN w Rząd Tymczasowy, została dyrektorem Departamentu Programów i Reformy Ustroju Szkolnego Ministerstwa Oświaty. 1 grudnia 1944 roku przystąpiła do PPR, gdzie działała w Komisji Oświatowo-Kulturalnej Komitetu Centralnego oraz w Sekcji Oświatowej przy Wydziale Propagandy Komitetu Centralnego.

Opracowała nowe programy nauczania oraz prowadziła cykl wykładów o reformie rolnej. Równocześnie angażowała się w ruch kobiecy, była członkinią Wydziału Kobiecego KC PPR oraz brała udział w Międzynarodowej Demokratycznej Federacji Kobiet i Zarządzie Głównym Ligi Kobiet. W latach 1945–1951 działała także w Towarzystwie Pedagogicznym im. Władysława Spasowskiego.

W lipcu 1947 roku uzyskała habilitację na Uniwersytecie Warszawskim za cały dorobek naukowy i została zatrudniona w Instytucie Historycznym jako docent, a w czerwcu 1948 roku awansowała na profesora nadzwyczajnego. Prowadziła wykłady z historii XIX i XX wieku oraz ruchów społecznych. Była jednym z kluczowych realizatorów polityki partyjnej dotyczącej nauk historycznych, mającej na celu ideologiczną przebudowę zgodną z wzorcami radzieckimi. Współzałożyła Marksistowskie Zrzeszenie Historyków.

W 1948 roku usunięto Kormanową z Ministerstwa Oświaty pod zarzutem „gomułkowszczyzny”, mimo to była delegatem na Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS. Jesienią 1948 roku objęła kierownictwo działu historycznego w teoretycznym organie PZPR „Nowe Drogi”. 1 marca 1950 roku została zastępcą kierownika Katedry Historii Polski w Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych (IKKN) przy KC PZPR, gdzie pracowała do 1957 roku.

Od 1950 roku aktywnie uczestniczyła w pracach Podsekcji Historii i Prehistorii Komitetu Organizacyjnego I Kongresu Nauki Polskiej, który odbył się we wrześniu 1951 roku w Warszawie. Kongres ten odrzucił pogląd o apolityczności nauki i wprowadził reformy mające na celu dostosowanie polskiej nauki do wzorców radzieckich. Kormanowa, pełniąc funkcję w Komitecie Organizacyjnym, miała za zadanie przygotować referat dotyczący aktualnego stanu nauk historycznych. Jej raport negatywnie oceniał polską historiografię przedwojenną, co spotkało się z krytyką w osobach takich jak Aleksander Gieysztor oraz Tadeusz Manteuffel. Krytyczne uwagi wygłosił także Marian Małowist. Ostateczna wersja referatu wskazuje Żannę Kormanową jako jego autora, z uwzględnieniem redakcji przez komisję, do której należeli: Nina Assorodobraj, Rafał Gerber, Aleksander Gieysztor oraz Tadeusz Manteuffel. Dokument ten wręcz odrzucał przedwojenną naukę historii jako „nacjonalistyczną” oraz „imperialistyczną dywersję antyradziecką”, z pozytywną oceną dla wkładu uczonych takich jak Marcelego Handelsmana, Józefa Feldmana, Kazimierza Tymienieckiego, Zdzisława Żmigrydera-Konopki, Michała Kreczmara, Jana Ptaśnika oraz innych.

W części dokumentu dotyczącej postulatów sformułowano zalecenia dla „zorganizowanej akcji marksistowskiego szkolenia kadr naukowych historyków” oraz zacieśnienia kontaktów z nauką radziecką, z nawiązywaniem współpracy z historykami z bratnich krajów demokratycznych. Kormanowa twierdziła, że tylko marksistowska metodologia pozwala na pełne poznanie przeszłości. Zagadnienia partyjności w historii poruszała w swoim referacie wygłoszonym podczas I Konferencji Metodologicznej Historyków Polskich w Otwocku, argumentując, że historia powinna być podejmowana w kontekście partyjnych interesów.

Była także członkiem Rady Naukowej Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk. W 1956 roku, przebywając w Moskwie, prawdopodobnie ubiegała się o nostryfikację polskiego dyplomu doktorskiego z 1926 roku. W listopadzie 1961 roku objęła kierownictwo Katedry Historii Ruchów Społecznych w Instytucie Historycznym UW, a w 1962 roku otrzymała tytuł profesora zwyczajnego. W Instytucie Historii pracowała do 1968 roku, a mimo przejścia na emeryturę w 1970 roku, kontynuowała prowadzenie seminarium doktoranckiego na UW oraz w Wyższej Szkole Nauk Społecznych przy KC PZPR. Do końca swojego życia była przewodniczącą komitetu redakcyjnego Słownika biograficznego działaczy polskiego ruchu robotniczego.

W 1946 roku, dzięki uprzedzeniu Żanny Kormanowej, płk AK Henryk Woliński, znany jako „Wacław”, uniknął aresztowania przez NKWD. Przyjaźniła się z prof. Natalią Gąsiorowską, z którą korespondowała przez dwadzieścia lat aż do jej śmierci w 1964 roku. Kormanowa została pochowana na cmentarzu Powązki Wojskowe w Warszawie (kwatera B3-3-7).

Dorobek naukowy

Żanna Kormanowa była osobą, która znacząco wpisała się w historię polskiej i międzynarodowej myśli socjalistycznej. W kręgu jej zainteresowań znalazła się historia ruchu socjalistycznego, ze szczególnym naciskiem na socjalistyczną prasę oraz działalność wydawniczą, a także na wydarzenia związane z rewolucją lat 1905-1907 oraz reformą oświaty.

Jako autorka, współautorka oraz redaktorka wielu prac, przyczyniła się do wzbogacenia literatury przedmiotu. Jej publikacje ukazywały się w takich czasopismach jak: Niepodległość, Kwartalnik Historyczny, Przegląd Historyczny, Z Pola Walki oraz Tekach Archiwalnych.

Warto również zwrócić uwagę na jej odkrycie, jakim były nieznane wcześniej listy Róży Luksemburg do Roberta i Matyldy Seidlów, które datowane są na lata 1895-1908. To ważny wkład w dokumentację epoki oraz w badania nad wpływem Lewicowych myśli na rozwój społeczeństwa polskiego.

Jako promotorka studentów, wypromowała wielu magistrów, wśród których znaleźli się m.in. Hieronim Rybicki, Jan Borkowski, Bogdan Gadomski, Felicja Kalicka, Józef Kępa, Edward Klemens oraz Aleksander Kochański. Również jej rolą było przyczynienie się do sukcesu takich absolwentów jak: Edward Kołodziej, Edward Krawczyk, Jacek Kuroń oraz wielu innych.

Bądź co bądź, jej praca nie ograniczała się jedynie do poziomu magistrów – Żanna Kormanowa była również promotorką doktoratów. Do jej podopiecznych należeli tacy akademicy jak Benon Dymek, Bogdan Gadomski, Jerzy Holzer, Krystyna Kawecka-Wójcik, Edward Kołodziej, Eugeniusz Król, Teresa Monasterska, Stanisław Lato oraz Mirosława Papierzyńska-Turek.

Nie można również pominąć jej wkładu w habilitację Janiny Schoenbrenner, Zbigniewa Szczygielskiego, Aleksandry Tymienieckiej oraz Anny Żarnowskiej. Również brała udział w postępowaniach habilitacyjnych Jerzego Danielewicza oraz Henryka Słabka.

Wybrane publikacje

Żanna Kormanowa, wybitna postać w dziedzinie badań historycznych i literackich, pozostawiła po sobie szereg znaczących publikacji. Oto niektóre z nich, które pokazują jej wkład w różne aspekty polskiej kultury i historii:

• Bracia polscy 1560–1570, Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie 1929,
• Materjały do bibljografji druków socjalistycznych na ziemiach polskich w latach 1866–1918, Warszawa: Instytut Gospodarstwa Społecznego 1935,
• Odezwy „Proletarjatu” z lat 1882–1885, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badania Najnowszej Historji Polski, 1936,
• Panna Stefania. Wspomnienie o Stefanii Sempołowskiej, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, 1945,
• Joachim Lelewel, Łódź: Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, 1946,
• Reforma szkolnictwa w Anglii i we Francji. Przyczynek do sprawy reformy szkolnej w Polsce, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1946,
• Problematyka walki narodowo-wyzwoleńczej w latach rewolucji 1905–1907 r. na ziemiach polskich, Warszawa: Instytut Historii PAN, 1955,
• Революция 1905–1907 гг. на польских землях: попытка обобщения исторического хода революции, Moskwa 1956,
• Kwestia narodowa w rewolucji 1905–1907 roku, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1958,
• Materiały do bibliografii polskiego ruchu robotniczego (1918–1939), t. 1: Druki zwarte, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1960,
• Kontynent nieznany. Notatki australijskie, Warszawa: Książka i Wiedza, 1973,
• Ludzie i życie, Warszawa: Książka i Wiedza, 1982,
• Trzy czasopisma. Na tropach ideologii polskiego ruchu robotniczego, Warszawa: ANS, 1989 (wydanie pośmiertne).

Jej prace były kluczowe dla zrozumienia nie tylko lokalnych, ale i szerszych kontekstów społecznych i politycznych, w których funkcjonowały różnorodne ruchy i ideologie.

Nagrody i odznaczenia

Żanna Kormanowa, wybitna postać, została odznaczona wieloma prestiżowymi nagrodami za swoje zasługi. Oto lista jej wyróżnień i odznaczeń, które świadczą o uznaniu oraz szacunku, jakim cieszyła się w społeczeństwie:

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski,
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1946),
• Order Sztandaru Pracy II klasy,
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955),
• Medal 40-lecia Polski Ludowej,
• Medal im. Ludwika Waryńskiego,
• Złota Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy”,
• Odznaka „Za zasługi dla województwa warszawskiego”.

---

Oceń: Żanna Kormanowa

---