Marian Małowist

---

Życiorys

Marian Małowist przyszedł na świat w Łodzi 19 grudnia 1909 roku. Był synem spolonizowanej rodziny żydowskiej, w której jego ojciec, Jakub Małowist, pracował jako lekarz, a matka, Rozalia z domu Landau, pełniła rolę typowo domową. W 1925 roku dołączył do Związku Młodzieży Komunistycznej, a dwa lata później, w 1927 roku, zdał maturę w Państwowym Gimnazjum im. Mikołaja Kopernika w Łodzi. Po tym etapie kształcenia rozpoczął studia z zakresu historii na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie pod okiem Marcelego Handelsmana przygotował zarówno pracę magisterską, jak i doktorską, wpisując się w badania dotyczące handlu w Sztokholmie oraz polityki zewnętrznej Szwecji na przełomie lat 1470–1503.

Po zakończeniu nauki, podjął pracę jako nauczyciel w warszawskim gimnazjum im. Jana Kreczmara, gdzie jednym z jego uczniów był Richard Pipes. Jednak już w 1938 roku, z powodu narastającego antysemityzmu w gronie pedagogicznym, zrezygnował z tego zajęcia. Od tego momentu skupił się na edukacji w żydowskich szkołach. Do wybuchu II wojny światowej intensywnie pracował nad habilitacją dedykowaną historii Kaffy w XV wieku, a latem 1939 roku wyjechał na Krym, aby badać obiekty historyczne. Wkrótce po powrocie nieoczekiwanie wybuchła wojna.

W trakcie II wojny światowej, Marian Małowist wraz z rodziną znalazł się w warszawskim getcie, gdzie cerował niewielką przestrzeń mieszkalną przy ulicy Siennej. Na początku organizował tajne nauczanie w clandestynowym gimnazjum Mirlasowej, a później pracował w manufakturze zwanej 'szopą’. Równocześnie zbierał materiały historyczne, które przetrwały w Archiwum Ringelbluma. Niestety, 13 sierpnia 1942 roku podczas wykonywania obowiązków w pracy, jego żona i teściowa zostały aresztowane przez Niemców, a ich los zaowocował deportacją do obozu zagłady w Treblince. To tragiczne wydarzenie skłoniło Małowista do ucieczki z getta.

Po przeżyciach w getcie, na aryjskiej stronie m.in. Stanisław Herbst, Helena Brodowska, Witold Kula oraz Czeczottowa, nauczycielka z gimnazjum Kreczmara, pomogli mu uniknąć dalszych represji. Po opuszczeniu stolicy, znalazł schronienie na wsi w powiecie radzyńskim, gdzie pod fałszywym nazwiskiem Józef Mil nauczał. Tam przetrwał do zakończenia wojny. W 1944 roku przeniósł się do Lublina, gdzie włączył się w działalność rozgłośni radiowej PKWN. Jego życie ponownie nabrało tempa, gdy uległ wypadkowi, spadając pod ciężarówkę. W Lublinie nawiązał bliską relację z Izą Bieżuńską, historyczką znaną specjalistką w zakresie starożytności, z którą podjął decyzję o powrocie do Warszawy.

W roku 1949 Marian Małowist został profesorem na Uniwersytecie Warszawskim. Jako członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego od 1951 roku prowadził badania dotyczące miejsca Europy Środkowo-Wschodniej w szerszym kontekście gospodarczym kontynentu, relacji gospodarczych w chwili przełomowej epoki oraz interakcji pomiędzy Europą a Afryką oraz krajami Orientu. Otrzymał Nagrodę Państwową III stopnia w 1955 roku za pracę pt. Studia z dziejów rzemiosła w okresie kryzysu feudalizmu w Zachodniej Europie w XIV i XV wieku. Dwa lata później, założył czasopismo naukowe „Acta Poloniae Historica”, pełniąc funkcję redaktora naczelnego do 1973 roku. W skład jego działalności naukowej wchodziła także współpraca z Marksistowskim Zrzeszeniem Historyków oraz redakcja „Przeglądu Historycznego”.

Międzynarodowo uznawany socjolog i historyk amerykański, Immanuel Wallerstein, podkreślał rolę Mariana Małowista jako istotnego źródła inspiracji koncepcji analizy systemów światów, obok Fernanda Braudela. W czasach PRL jego działalność była przedmiotem cenzury; w 1977 roku znalazł się na specjalnej liście osób pod szczególną kontrolą. Tomasz Strzyżewski w książce dotyczącej peerelowskiej cenzury opublikował notatkę z 7 stycznia 1977 roku z Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, gdzie jego nazwisko zaznaczone było jako niedopuszczalne do promocji w mediach masowych. Publikacje na jego temat dozwolone były jedynie w pismach naukowych. 20 sierpnia 1980 roku wziął udział w apelach wzywających do dialogu z protestującymi robotnikami.

W życiu osobistym Marian Małowist zawarł dwa małżeństwa, z Marią Fryland, psychologiem, i z Izą Bieżuńską (1917–1995), historyczką, z którą ożenił się w 1947 roku. Malarz zmarł 31 sierpnia 1988 roku w Warszawie. Jego prochy spoczywają na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej, w sektorze 2a-1-27.

Uczniowie

Marian Małowist założył unikalną szkołę badawczą, która przyciągnęła wielu zdolnych uczniów. Jego seminaria były miejscem spotkań wielu wybitnych postaci w dziedzinie nauki i historii. Wśród uczestników szkolenia znajdowały się takie osobistości jak Maria Bogucka, Marian Dygo oraz Andrzej Dziubiński, którego wkład w badania również był znaczący.

Innymi uczniami Małowista byli: Bronisław Geremek, Rafał Karpiński, Jan Kieniewicz, Dariusz Kołodziejczyk, Marcin Kula, Tadeusz Lalik oraz Antoni Mączak.

Nie można pominąć także Danuty Molendy oraz Bronisława Nowaka, którzy wpłynęli na rozwój myśli akademickiej. Do pozostałych znaczących uczestników seminariów należeli: Henryk Samsonowicz, Jan Szemiński, Stanisław Trawkowski, Michał Tymowski, Marek Urbański oraz Andrzej Wyrobisz i Benedykt Zientara.

Publikacje

Marian Małowist, wybitny polski historyk, jest autorem licznych publikacji, które w znaczący sposób przyczyniły się do rozwoju badań nad historią średniowiecza oraz wczesnej nowożytności. Oto niektóre z jego znaczących prac:

• Kaffa w drugiej połowie XV-go wieku = Kaffa dans la deuxième moité du XV siècle, Warszawa 1939,
• Kaffa – kolonia genueńska na Krymie i problem wschodni w latach 1453–1475, Warszawa: Towarzystwo Miłośników Historii 1947,
• Rzemiosło polskie epoki Odrodzenia, Warszawa: Polska Akademia Nauk 1953 (wyd. 2 – 1954),
• Studia z dziejów rzemiosła w okresie kryzysu feudalizmu w Zachodniej Europie w XIV i XV wieku, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1954,
• Z hospodářské problematiky krise feudalismu ve XIV. a XV. století, Praga: Československá Akademie Věd. 1956,
• Wielkie państwa Sudanu Zachodniego w późnym średniowieczu, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1964,
• Śląskie tekstylia w Zachodniej Afryce w XVI i XVII wieku, 1964,
• Ekspansja portugalska w Afryce a ekonomika Europy na przełomie XV i XVI wieku, 1968,
• Europa a Afryka Zachodnia w dobie wczesnej ekspansji kolonialnej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1969,
• Croissance et régression en Europe XIVe-XVIIe siècles: recueil d’articles, Paris: A. Colin 1972,
• Z problematyki wzrostu gospodarczego Europy Środkowo-Wschodniej w późnym średniowieczu i na początku XVI wieku, 1973,
• Wschód a Zachód Europy w XIII–XVI wieku: konfrontacja struktur społeczno-gospodarczych, Warszawa: PWN 1973 (wyd. 2 – 2006),
• Konkwistadorzy portugalscy, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1976 (wyd. 2 – 1992); seria Rodowody Cywilizacji,
• Tamerlan i jego czasy, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1985 (wyd. 2 – 1991); seria Rodowody Cywilizacji,
• Wokół handlu lewantyńskiego w późnym średniowieczu, Warszawa: UW 1985,
• Niewolnictwo (współautor: Iza Bieżuńska-Małowist), Warszawa: Czytelnik 1987,
• Quelques aspects du commerce de l’or Soudanais au Moyen Age, Warszawa: UW 1988,
• Podziały gospodarcze i polityczne w Europie w średniowieczu i w dobie wczesnej nowożytności, Warszawa: UW 1991,
• Europa i jej ekspansja XIV–XVII wiek, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1993 (zbiór artykułów),
• Western Europe, Eastern Europe and world development, 13th-18th centuries: collection of essays of Marian Małowist, ed. by Jean Batou and Henryk Szlajfer, Leiden – Boston: Brill 2010.

Każda z tych publikacji wnosi istotny wkład w zrozumienie historycznych zjawisk oraz procesów, które miały miejsce w Europie i poza nią, prowadząc do szerszego pojmowania kontekstu społeczno-gospodarczego, który kształtował ówczesny świat.

---

Oceń: Marian Małowist

---