Osiedle ZUS w Łodzi

---

Historia

Historia

Projekt osiedla

W dwudziestoleciu międzywojennym Łódź borykała się z poważnym problemem braku mieszkań. W 1930 roku w Biurze Projektów ZUS w Warszawie opracowano innowacyjny plan, stworzony przez zespół architektów pod przewodnictwem Jana Kukulskiego. Projekt ten powstał w ramach ogólnopolskiej akcji mieszkaniowej, prowadzonej przez Stowarzyszenie Budowlano-Mieszkaniowe ZUS, mającej na celu budowę nowoczesnego osiedla dla pracowników ubezpieczeń społecznych w obrębie ulic Bednarskiej, Unickiej, nowo Pabianickiej, oraz Adolfa Dygasińskiego. W zamyśle architektów, obszar o trapezoidalnym kształcie o powierzchni 7 ha miał podzielić nowa ulica na część zachodnią oraz wschodnią, przy czym większa z nich miała stanowić kwartał „robotniczy”, a mniejsza „urzędniczy”. Budowa miała obejmować 12 bloków mieszkalnych oraz centralny park.

Właściciel terenu, na którym miało powstać osiedle był prywatny. Z tego powodu konieczne było jego wykupienie. Z niektórych źródeł wynika, że jednym z architektów był Józef Szanajca, który był etatowym projektantem ZUS w latach 1929-1933, co zostało jednak zaprzeczone przez Jakuba Zasinę, podkreślającego brak podpisu Szanajcy na projektach przechowywanych w Archiwum Państwowym w Łodzi.

Projekt sprzyjał różnorodności powierzchni mieszkań, co miało na celu optymalne dostosowanie lokali do potrzeb mieszkańców – zarówno robotników, jak i pracowników umysłowych. Zastosowanie standaryzacji materiałów budowlanych miało na celu obniżenie kosztów realizacji.

Lata 1930–1945

Wobec ograniczeń finansowych, dokumentacja techniczna nie objęła całego planu, a jego realizacja została ograniczona. W latach 1930-1932 z planowanych 14 bloków zbudowano 7, oferując 514 mieszkań. W szczególności dwa długie, czterokondygnacyjne bloki przy ul. Bednarskiej 24 i 26, które były częścią „kwartału urzędniczego”, oraz pięć bloków w „kwartale robotniczym”. Mieszkania w blokach „urzędniczych” były bardziej przestronne i komfortowe, oferując m.in. 36 mieszkań z trzema pokojami i pełnym zapleczem.

„[…] W mojej pamięci przetrwał obraz dozorcy myjącego a właściwie szorującego na kolanach schody. Miał takie specjalne skórzane nakolenniki, które mnie fascynowały, nadawały mu w moich oczach powagi i dostojności. Czystość klatek schodowych była oczkiem w jego głowie. Miał mieszkanie służbowe na parterze bloku “z wieżą”, jak się wtedy mówiło. Nazywał się Jakubowski. […]”

Wspomnienia Anny Stall, byłej mieszkanki osiedla, odzwierciedlają atmosferę tamtych czasów, wyrażając różnorodność towarzyską mieszkańców. Z kolei inna mieszkańca, Jadwiga Labuk, opisuje w swoich wspomnieniach skomplikowane relacje społeczne, które wynikały z tej różnorodności.

Nowością na osiedlu były okna zespolone oraz stylowe drzwi wewnętrzne. Budynki wyposażono w balkony, wentylowane szafki, a także rzadko spotykane pralnie na poddaszach. Z myślą o funkcjonalności korytarzy, w piwnicach zaprojektowano komórki na węgiel.

Osiedle łączyło nowoczesność z potrzebami mieszkańców, co zaowocowało zróżnicowaną infrastrukturą i panującym komfortem. Po zakończeniu II wojny światowej, nastąpiły jednak drastyczne zmiany w sytuacji mieszkańców.

Od roku 1945

W 1973 roku, na polecenie przewodniczącego Dzielnicowej Rady Narodowej, zlikwidowano ogrodzenie osiedla ZUS, co wywołało protesty mieszkańców. Mimo tego, bloki były modernizowane w XXI wieku, co spowodowało utratę wielu oryginalnych elementów budynków, chociaż estetyka osiedla w Łodzi zachowała spójność w znacznie większym zakresie niż w niektórych innych miejscach, takich jak Lwów.

Na przestrzeni lat, osiedle stało się bardziej dostępne komunikacyjnie – 2 kwietnia 2017 roku na ulicy Bednarskiej powstał przystanek dla miejskiego autobusu linii „72”, łączący m.in. pl. Niepodległości z osiedlem Janów.

Sławni mieszkańcy

„[…] Przy Bednarskiej 24 mieszkał wspaniały ginekolog doktor Titz. Jego żona – przepiękna, bardzo dystyngowana kobieta – była Niemką pochodzenia żydowskiego. Ta pani bardzo lubiła wychodzić na nasze podwórko, siadać na ławkach wśród bawiących się dzieci i częstować nas cukierkami, ciasteczkami. Z ogromną chęcią i pasją opowiadała nam o Berlinie, o Wiedniu, o Rzymie. Siedzieliśmy przy niej i słuchaliśmy z przejęciem tych opowieści. Pani Titz uwielbiała nam opowiadać o wielkim świecie. Tuż przed wysiedleniem państwo Titz wyprowadzili się. Moja mama spotkała pana doktora w tramwaju w Warszawie i przywitała się pytając o małżonkę. Doktor odpowiedział, że jego żona nie żyje. Prawdopodobnie ktoś ją zadenuncjował. Dowiedzieliśmy się później, że doktor wojnę przeżył, ale na nasze osiedle już nigdy nie wrócił. […]”

Do znanych mieszkańców można zaliczyć:

• Józef Janicki, wicedyrektor Komunalnej Kasy Oszczędności m. Łodzi – ul. Bednarska 24, okres międzywojenny,
• Feliks Iwicki, lekarz, były członek POW, współzałożyciel „Skry” Warszawa – ul. Bednarska 24, lata 30. XX w. do 13 grudnia 1939,
• Leszek Kołakowski, filozof – ul. Bednarska 24 lub 26, lata 30. XX w. do wybuchu II wojny światowej (mieszkał w dzieciństwie u ciotki, lekarki łódzkiej ubezpieczalni) i lata 1945–49,
• Alfred Wiłkomirski, skrzypek, dyrygent i pedagog (wraz z rodziną, m.in. córką Wandą) – ul. Bednarska 26, I poł. lat 30. XX w.,
• Dawid Sierakowiak, więzień Litzmannstadt Ghetto, autor „Dziennika” spisanego w getcie i wydanego po wojnie (oraz jego rodzina: ojciec Majlech, matka Sura Ajdla i siostra Natalia) – ul. Sanocka 22, lata 30. XX w. do czasu przesiedlenia do Litzmannstadt Ghetto w 1940 roku,
• Władysław Kocuper, komisarz Policji Państwowej, od 8 kwietnia 1935 komendant policji na powiat łódzki – ul. Bednarska 24, od kwietnia 1935,
• Hanna Ożogowska, pisarka i tłumaczka literatury rosyjskiej, niemieckiej i włoskiej, w pierwszych latach po II wojnie światowej dyrektor Liceum Pedagogicznego dla Wychowawczyń Przedszkoli w Łodzi – ul. Bednarska 26, okres powojenny do 1951,
• Zygmunt Zahorski, matematyk, profesor, wykładowca UŁ i Politechniki Śląskiej w Gliwicach – ul. Bednarska 24 lub 26, lata 1948–70,
• Zygmunt Charzyński, matematyk, profesor, wykładowca PŁ i UŁ – ul. Bednarska 24 lub 26, okres powojenny,
• Karol Głogowski, adwokat, działacz opozycyjny w czasach PRL – ul. Bednarska 24 kl. „E”, okres powojenny,
• Wojciech Marczewski, reżyser – ul. Bednarska 26, okres powojenny,
• hm. Władysława Matuszewska, komendantka Chorągwi Łódzkiej ZHP Związku Harcerstwa Polskiego – ul. Bednarska 24 lub 26, okres powojenny,
• Tadeusz Szczerbic, prawnik i pisarz, członek Światowego Związku Żołnierzy AK (wraz z rodziną, m.in. córką Joanną i synem Michałem) – ul. Bednarska 24, od lat 50. XX w,
• Magdalena Tesławska, kostiumograf, wraz z rodziną (ojciec Konstanty – wieloletni dyrektor „Miastoprojektu – Łódź”, brat Marek – architekt) – ul. Bednarska 26, okres powojenny, rodzice – już w latach 30.,
• Jarosław Warzecha, dziennikarz, dramaturg i prozaik – ul. Bednarska 24 lub 26, okres powojenny,
• Mieczysław Woźniakowski, kurator Łódzkiego Okręgu Szkolnego, radny Rady Narodowej miasta Łodzi – ul. Bednarska 24 lub 26, okres powojenny.

Kalendarium zmian nazw ulic

1930–1933	1933–1939	1940	1940–1945	od 1945	Uwagi i źródła
ul. Bednarska		Kopernikusstraße	Ostpreußenstraße	ul. Bednarska	_
ul. Adolfa Dygasińskiego		Kantstraße	Samland Straße	ul. Adolfa Dygasińskiego	_
ul. Nowo Pabianicka	ul. Sanocka	Nietzscherstraße	Kurlandstraße	ul. Sanocka	_
ul. Unicka		Grimmstraße	Rominterstraße	ul. Unicka	_
ul. hetm. Stefana Żółkiewskiego		Helgastraße	Masurenstraße	ul. hetm. Stefana Żółkiewskiego	_

Zobacz też: Zmiany nazw ulic i placów w Łodzi.

Architektura

Styl

Bloki mieszkalne, które powstały w tym osiedlu, są przykładem funkcjonalizmu w ramach stylu modernistycznego. Często zestawia się je z dziełami niemieckiego Bauhausu oraz z twórczością Le Corbusiera we Francji. Projekt ten widział swoją rolę w miejskim krajobrazie jako istotny, samodzielny element, który krystalizuje przestrzeń i pełni funkcję dominującą w układzie architektonicznym i urbanistycznym.

Zabudowa osiedla w przeważającej części usytuowana jest w osi północ–południe. W części „urzędniczej” osiedla można dostrzec brak wolnostojących obiektów użyteczności publicznej. Spostrzeżenie to dodatkowo podkreśla wyraźna granica pomiędzy wnętrzem osiedla a jego zewnętrzną strefą, co skutkuje relatywnie długą zabudową oraz zamknięciem wewnętrznego dziedzińca, które otoczone jest skrzydłami budynków. Przez to zespół może częściowo asekuracyjnie przypominać osiedle Riedhof, powstałe w 1927 roku we Frankfurcie nad Menem.

Bloki mieszkalne charakteryzują się strukturą klatkowców i galeriowców, a także formą mieszaną – klatkowo-galeriową. W ich architekturze zastosowano elementy podstawowe, które są rodzajem brył typowych dla stylu Corbusiera. Elewacje budynków ocierają się o minimalistyczny charakter; brak tu ornamentyki, natomiast o walorach estetycznych decyduje starannie dobrana proporcja tynków, cegieł ceramicznych, drewna oraz szkła.

Struktura mieszkań

Rodzaj pomieszczeń	Powierzchnia użytkowa (m²)	Kategoria mieszkania	Ilość lokali	Źródło informacji
Pokój, kącik kuchenny, WC	24	robotnicze	120	_
Pokój, kącik kuchenny, łazienka z WC	28	urzędnicze	16
2 pokoje, kącik kuchenny, WC	38–45	robotnicze	188
2 pokoje, kuchnia, spiżarnia, łazienka z WC	52–54	urzędnicze	154
3 pokoje, kuchnia, spiżarnia, łazienka z WC	85	urzędnicze	36

W obrębie wszystkich mieszkań znajdujących się w blokach galeriowych oraz w częściach galeriowych bloków klatkowo-galeriowych zlokalizowany był również przedsionek, co znacząco podnosiło komfort użytkowania tych pomieszczeń.

Osiedle ZUS w kulturze

W 1959 roku, Hanna Ożogowska, która w okresie tuż po II wojnie światowej była związana z osiedlem ZUS, publikuje w Państwowym Wydawnictwie Literatury Dziecięcej „Nasza Księgarnia” powieść młodzieżową zatytułowaną Tajemnica zielonej pieczęci. Akcja tej książki koncentruje się wokół trzech szóstoklasistów: Bartka, Stefana i Wiktora, którzy żyją w łódzkim osiedlu ZUS, a ich przygody są osadzone w realiach tego miejsca. Dodatkowo, postać jednego z bohaterów wzorowana jest na dozorcy bloku przy ul. Bednarskiej 24, znanego z nazwiska Chybała.

W 2013 roku, Tadeusz Morawski, renomowany profesor elektroniki oraz pasjonat palindromów, publikuje fascynujący felieton zatytułowany Listy palindromisty: Mało wiz do Łodzi – wołam! Palindromy w Łodzi. W tym tekście zawiera wspomnienie Michała Tadeusiewicza na temat życia w blokach przy ulicach Bednarskiej 24 oraz 26, które w latach powojennych pełniły ważną rolę w społeczności osiedla.

Rok 2018 przynosi kolejną intrygującą historię związaną z ulicą Bednarską. Jej środkowy odcinek, będący północną granicą osiedla, staje się plenerem filmowym dla debiutu fabularnego Dom Tułaczy, w reżyserii Mariko Bobrik, absolwentki łódzkiej PWSFTviT. Fascynujące jest to, że ulica ta pełni funkcję tła dla zdjęć, zastępując warszawską Ochotę. Premiera filmu została przewidziana na rok 2019, co dodatkowo podkreśla znaczenie tego miejsca w kulturze.

Obiekty

Kwartał „robotniczy”

Osiedle ZUS w Łodzi charakteryzuje się interesującymi obiektami, które różnią się architekturą oraz funkcjonalnością. Oto kilka kluczowych elementów:

• ul. Adolfa Dygasińskiego 6 – czterokondygnacyjny klatkowiec z poddaszem, które zostało zaadaptowane na mieszkania. Wyróżnia się dobudowaną, zaokrągloną wieżą ciśnień o ośmiu kondygnacjach. Po likwidacji pierwotnej funkcji przed II wojną światową wieża została całkowicie przebudowana na mieszkania,
• ul. Adolfa Dygasińskiego 8 / ul. Sanocka 22 – czterokondygnacyjny klatkowiec oraz pięciokondygnacyjny galeriowiec znajdujący się w skrzydle przy ul. Sanockiej 22,
• ul. Adolfa Dygasińskiego 10 – czterokondygnacyjny klatkowiec,
• ul. Sanocka 20 – czterokondygnacyjny galeriowiec,
• ul. Sanocka 24 – czterokondygnacyjny klatkowiec, gdzie równolegle do ul. Sanockiej znajduje się pięciokondygnacyjny galeriowiec.

Kwartał „urzędniczy”

W strefie urzędniczej osiedla ZUS można znaleźć kolejne interesujące budynki:

• ul. Bednarska 24 – czterokondygnacyjny klatkowiec,
• ul. Bednarska 26 – czterokondygnacyjny klatkowiec,
• ul. Sanocka 34/36 – czterokondygnacyjny klatkowiec, którego skrzydło ułożone jest równoleżnikowo w stosunku do bloku przy ul. Bednarskiej 26.

Na podstawie ewidencji zabytków miasta Łodzi, według stanu na sierpień 2016 roku, dwa bloki z osiedla ZUS (ul. Bednarska 24 i 26) zostały wpisane do gminnej ewidencji zabytków.

Komunikacja

Osiedle ZUS w Łodzi posiada strategiczne połączenia z ulicami o znaczeniu regionalnym. Istotne ulice, które umożliwiają komunikację, to:

• Bednarska – prowadząca w kierunku północno-zachodnim do ul. Pabianickiej oraz na północny-wschód do ul. Rzgowskiej,
• Sanocka – skierowana na zachód do ul. Pabianickiej,
• ciąg ulic Unicka – Tuszyńska – prowadząca na południowy-wschód do ul. Ignacego Jana Paderewskiego, która jest częścią drogi krajowej nr 14.

Do 2 kwietnia 2017 roku osiedle nie miało dostępu do żadnych regularnych linii komunikacji miejskiej. Najbliższe przystanki tramwajowe i autobusowe zlokalizowane były na ul. Pabianickiej, oddalone o około 400–500 metrów oraz na ul. Rzgowskiej, gdzie odległość wynosiła 500–700 metrów. Dojście do tych przystanków zajmowało od 5 do 10 minut. Niestety, wiedza na temat słabej dostępności komunikacyjnej osiedla była znana już w trakcie jego projektowania oraz realizacji budowy. Do pewnych usprawnień w tej materii doszło dopiero po upływie 85 lat od powstania osiedla.

Od 1 października 2021 roku w pobliżu osiedla, na ulicy Bednarskiej, kursują autobusy lokalnej komunikacji miejskiej MPK – Łódź. Na dzień grudzień 2024, w ramach stałych tras, o których uptime systematycznie przypominamy, dostępne są następujące linie dzienne:

• „72A” – kursujący z osiedla Janów w stronę Huty Jagodnicy oraz kurs powrotny,
• „72B” – również z osiedla Janów w kierunku Huty Jagodnicy oraz w kierunku powrotnym.

W przeszłości, ulicą Bednarską również jeździły autobusy MPK – Łódź, a stałe trasy zawierały:

• „72” – działająca od 2 kwietnia 2017 do 21 grudnia 2018, kursująca z pl. Niepodległości w stronę osiedla Janów oraz w kierunku powrotnym,
• „72A” – funkcjonująca od 22 grudnia 2018 do 30 września 2021, z pl. Niepodległości do osiedla Janów oraz z powrotem,
• „72B” – działająca od 22 grudnia 2018 do 30 września 2021, w tej samej trasie co poprzednie.

Na ulicy znajdują się dwa przystanki autobusowe: jeden usytuowany za skrzyżowaniem z ul. Unicką, bezpośrednio przy osiedlu (nr 2228, w kierunku pl. Niepodległości) oraz drugi przy posesji z numerem 42, blisko ul. Pabianickiej (nr 2295, w kierunku osiedla Janów).

---

Oceń: Osiedle ZUS w Łodzi

---