Jan Karski

---

Życiorys

Młodość

Jan Karski, jako najmłodszy z ośmiorga dzieci Stefana Kozielewskiego oraz Walentyny Burawskiej, miał wokół siebie braci: Mariana, Edmunda, Józefa, Cypriana, Stefana i Bogusława, a także siostrę Laurę. Szczególną postacią w jego życiu był brat Marian, komendant Policji Państwowej Warszawy i organizator Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego. Pozostali bracia, Edmund i Józef, również pełnili funkcje w Policji, zaś Stefan służył w Marynarce Wojennej. Laura, jego siostra, pracowała jako juzistka i szyfrantka.

Rodzina Karskiego miała bogate tradycje wojskowe – jego pradziadowie ze strony matki byli żołnierzami Napoleona, natomiast dziadkowie i wujowie brali udział w narodowych powstaniach, zarówno listopadowym, jak i styczniowym. Młody Jan dorastał w wielokulturowej Łodzi, w katolickiej rodzinie z silnymi sympatiami do Józefa Piłsudskiego. Mieszkali przy ulicy Kilińskiego 71, w kamienicy, w której najwięcej lokatorów miało żydowskie pochodzenie.

Osiągnął wysokie wyniki w nauce – ukończył studia z zakresu prawa i dyplomacji na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w 1935 roku, a także był prymusem w Szkole Podchorążych Artylerii Konnej we Włodzimierzu Wołyńskim. Po odbyciu praktyki dyplomatycznej, w styczniu 1939 roku rozpoczął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Początek II wojny światowej

W chwili wybuchu II wojny światowej Jan Karski, jako oficer 5. dywizjonu artylerii konnej, wziął udział w obronie Polski w 1939 roku. Po ataku ZSRR na Polskę, 24 września 1939 roku, został wzięty do niewoli sowieckiej pod Krasnobrodem. Znalazł się w łagrze NKWD w Kozielszczynie, ale dzięki sprytowi – udając żołnierza na niskim szczeblu, został objęty wymianą jeńców między Niemcami a ZSRR.

Po ucieczce z transportu niemieckiego w grudniu 1939 roku, dotarł do Warszawy, gdzie zaangażował się w działalność konspiracyjną. Po przysiędze złożonej przez brata Mariana Kozielewskiego, od stycznia 1940 roku realizował misje kurierskie dla rządu na uchodźstwie w Francji. W czerwcu tamtego roku wpadł jednak w ręce Gestapo na Słowacji. Po brutalnych przesłuchaniach i nieudanym samobójstwie, został natychmiast przewieziony przez Gestapo do Polski, gdzie w wyniku akcji PPS i ZWZ podjął się odbicia ze szpitala w Nowym Sączu. Niestety, wielu uczestników tej akcji później stracono przez Niemców, a ich los pozostaje w cieniu historii, poza potwierdzonymi zdarzeniami w Biegonicach, gdzie zginęli jako zakładnicy.

Raport w sprawie Holocaustu

W konspiracji Jan Karski był znany jako kurier i emisariusz, często posługując się pseudonimem „Witold”. Był również znany pod wieloma innymi imionami, takimi jak „Piasecki”, „Kwaśniewski” i „Znamierowski”. Namówiony przez liderów podziemia żydowskiego, Karski dwukrotnie przedostał się do warszawskiego getta, a także w przebraniu strażnika SS dotarł do obozu, gdzie Niemcy transportowali Żydów na śmierć, identyfikując początkowo ten oboz jako oboz zagłady w Bełżcu. Później okazało się, że był to oboz tranzytowy w Izbicy.

Swoje zebrane informacje redagował wspólnie z bratem Marianem Kozielewskim, byłym oficerem policji, który również odgrywał kluczową rolę w strukturach podziemnych. Dokumenty, które stworzyli, były niezwykle istotne w kontekście zrozumienia sytuacji Żydów w Polsce, a ich drugi raport powstał w lutym 1940 roku w Angers. Przedstawiał on brutalne realia życia Żydów i potrzebę międzynarodowego wsparcia.

W grudniu 1942 roku Karski dostarczył także raport o holokauście polskiemu rządowi na uchodźstwie, a informacja ta, dzięki współpracy z Żydami, miała znaczny wpływ na urealnienie sytuacji Żydów w okupowanej Polsce. Przekazał także informacje o strukturalnym działaniu Państwa Podziemnego w Polsce, które wyróżniało się na tle innych krajów europejskich. Przykładny minister spraw zagranicznych rządu RP w Londynie, Edward Raczyński, przekształcił te spostrzeżenia w szczegółowy raport 10 grudnia 1942 roku, przedstawiony aliantom.

28 lipca 1943 roku Jan Karski spotkał się z Franklina Delano Roosevelta, prezydentem USA. Przekazując postulaty przywódców żydowskich, Karski prosił o działania mające na celu ratowanie Żydów, zwracając uwagę na brutalność niemieckiej okupacji. Podczas spotkania Roosevelt, po wysłuchaniu relacji, zadał pytanie, które ukazało mu brak zrozumienia dla sytuacji Polski: „Panie Karski, czy Polska to kraj rolniczy? Potrzebujecie koni do uprawy waszej ziemi?”.

Jan Karski miał okazję przedstawić swoje świadectwa w wielu wszechstronnych kręgach, w tym politykom, mediom, a także osobistościom ze świata sztuki. Niestety, wiele osób nie miało pełnej wiedzy na temat sytuacji Żydów w Polsce, co skutkowało brakiem wiary w jego prawdziwe relacje. W 1944 roku, na zlecenie rządu w Londynie, Karski napisał książkę „Tajne państwo”, która zdobyła uznanie w USA, ujawniając szerokie spektrum zjawisk o różnorodnych problemach politycznych oraz losie Polaków i Żydów. Książka ta stała się bestsellerem w Ameryce, sprzedając się w czterystu tysiącach egzemplarzy.

Okres powojenny, USA

Po zakończeniu wojny Jan Karski związał się z Uniwersytetem Georgetown w Waszyngtonie, gdzie zdobył tytuł doktora, a później również objął katedrę na wydziale stosunków międzynarodowych. Jego uczniem był późniejszy prezydent USA, Bill Clinton. W 1970 roku opublikował ważną monografię „The Great Powers and Poland, 1919–1945: From Versailles to Yalta” oraz otrzymał Krzyż Armii Krajowej.

Karski był także aktywnym członkiem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie, co potwierdzał od 1985 roku. 16 lipca 1986 roku otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski za swoje zasługi w szerzeniu prawdy o wydarzeniach w Polsce podczas okupacji. Znany był również z filmowych wystąpień, jak w przypadku dokumentu „Shoah” (1985), który przywrócił go w pamięci społeczeństwa światowego.

W roku 1994 Karski otrzymał honorowe obywatelstwo Izraela, zaś prezydent RP przyznał mu Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski za wynikające z jego działalności zasługi na rzecz narodowej niepodległości. W 1995 roku, w 50. rocznicę końca nazistowskiej okupacji, otrzymał Order Orła Białego. Ośmiu uniwersytetów przyznało mu honorowe doktoraty, w tym Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej oraz Uniwersytet Łódzki.

W 1995 roku nie poparł w wyborach Lecha Wałęsy, co odbiło się echem w mediach. Osoby takie jak Władysław Bartoszewski i Jan Nowak-Jeziorański krytykowali tę decyzję w otwartym liście, który Karski uznał za publiczną zniewagę. W 1996 roku nakręcono o nim film „Moja misja” zrealizowany przez Waldemara Piaseckiego oraz Michała Fajbusiewicza, a w 1998 roku był nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla.

Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie, a jego wspomnienie nadało szczególny kształt ceremonii, w której brał udział m.in. prezydent USA Bill Clinton oraz Aleksander Kwaśniewski.

Życie prywatne

W 1965 roku Jan Karski zawarł związek małżeński z 54-letnią warszawianką pochodzenia żydowskiego, Polą Nireńską (1910–1992), która była uznaną tancerką oraz choreografką. Ich relacja trwała aż do jej tragicznej samobójczej śmierci, która miała miejsce w lipcu 1992 roku. Para nie doczekała się potomstwa.

Warto wspomnieć, że śmierć samobójcza dotknęła również brata Jana Karskiego, Mariana Kozielewskiego (1897–1964), co było ogromnym ciężarem dla rodziny. Obok osobistych dramatów, Jan Karski w ostatnich ośmiu latach swojego życia miał bliską przyjaciółkę w osobie projektantki mody Kaya Mirecka-Ploss, która towarzyszyła mu w tym trudnym okresie.

Upamiętnienie

Wydarzenia, ulice, szkoły

Imię Jana Karskiego jest szeroko upamiętniane w Polsce oraz za granicą, co odzwierciedla szereg inicjatyw i wydarzeń. Na przykład, w 2001 roku ulicę w Łodzi nazwano jego imieniem.

W kwietniu 2009 roku na rogu Madison Avenue i 37. Ulicy w Nowym Jorku, w pobliżu konsulatu generalnego RP na Manhattanie, zainstalowano tabliczkę z nazwiskiem Karskiego. Wśród zaproszonych gości uczestniczył między innymi były burmistrz Ed Koch. To wydarzenie było szeroko relacjonowane przez media amerykańskie oraz przez jedno z najważniejszych izraelskich pism, Ha-Arec.

29 maja 2012 roku pośmiertnie przyznano Janowi Karskiemu Prezydencki Medal Wolności, który w Waszyngtonie odebrał były minister spraw zagranicznych, Adam Daniel Rotfeld. Mimo że rodzina Karskiego miała prawo do tego odznaczenia, co spowodowało pewne nieporozumienia, ceremonię uświetniła obecność prezydenta USA Baracka Obamy, który jednak podczas swojego przemówienia użył niepoprawnego określenia „polskie obozy koncentracyjne”, co spotkało się z falą krytyki i wymusiło oficjalne sprostowanie.

Od 2010 roku Muzeum Historii Polski w Warszawie prowadzi program „Jan Karski. Niedokończona misja”, mający na celu ożywienie pamięci o działalności legendarnego emisariusza.

Na mocy uchwały Sejmu RP w dniu 6 grudnia 2013 roku, rok 2014 ogłoszono Rokiem Jana Karskiego w Polsce. W jego ramach miały miejsce różnorodne wydarzenia, w tym wystawy, warsztaty, panele dyskusyjne oraz pokazy filmowe. Niezapomniane wydarzenie rozpoczęła konferencja „Responsibility to protect – the legacy of Jan Karski”, która odbyła się w Parlamencie Europejskim w Brukseli.

Na początku lutego 2014 roku rodzina oraz Towarzystwo Jana Karskiego wystąpili do Prezydenta RP, Bronisława Komorowskiego, z wnioskiem o pośmiertne nadanie Karskiemu stopnia generała brygady. Po wielu kontrowersjach oraz licznych zapytaniach poselskich, w 2016 roku nowy minister obrony wystąpił z odpowiednim wnioskiem do Andrzeja Dudy, co zaowocowało pośmiertnym mianowaniem Karskiego na generała brygady, a ceremonia miała miejsce w dniu Święta Niepodległości, 11 listopada 2016 roku.

Amerykański tygodnik „Newsweek” zaliczył Karskiego do najwybitniejszych postaci XX wieku, a jego misję wojenną uznano za jeden z moralnych kamieni milowych tego stulecia.

Francuski pisarz Yannick Haenel w swojej powieści z sierpnia 2009 roku opisał życie Karskiego, co wywołało kontrowersje we Francji, a oskarżenia o manipulowanie historią postawili sobie wzajemnie autor i reżyser Claude Lanzmann.

5 czerwca 2014 roku w Ogrodzie Sprawiedliwych odsłonięto kamień upamiętniający Jana Karskiego oraz posadzono drzewo pamięci.

W dniach 23-24 czerwca 2014 roku, z okazji setnej rocznicy urodzin Karskiego, zorganizowano Międzynarodową Konferencję „Jan Karski. Misja kompletna. Mission Accomplished”, w której wzięli udział wybitni goście, w tym noblista Elie Wiesel oraz prezydent Aleksander Kwaśniewski.

Dnia 24 czerwca 2014 roku w Lublinie posadzono Dąb Pamięci Jana Karskiego, a tego samego dnia w bazylice archikatedralnej w Łodzi odsłonięto poświęconą mu tablicę. Uroczystościom przewodniczył abp Marek Jędraszewski, a w mszy brała udział rodzina Karskiego oraz lokalni przedstawiciele. Wydarzeniu towarzyszyła obecność prezydenta Łodzi, Hanny Zdanowskiej.

W 2017 roku Towarzystwo Jana Karskiego rozpoczęło obchody 75-lecia misji wojennej bohatera w Muzeum Powstania Warszawskiego.

Imię Jana Karskiego nosi także kilka placówek oświatowych w Polsce, w tym:

• Publiczne Gimnazjum nr 18 w Łodzi,
• Publiczne Gimnazjum nr 14 w Rudzie Śląskiej,
• Zespół Szkół Ogólnokształcących Integracyjnych nr 4 w Kielcach,
• Zespół Szkół nr 42 w Warszawie; Technikum nr 8, Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 37,
• Zespół Szkół Społecznych SPLOT w Nowym Sączu,
• Publiczne Gimnazjum w Wiśniowej Górze.

W 2016 roku nazwano ulicę w dzielnicy Kiedrzyn imieniem Jana Karskiego. W tym samym roku Jan Karski został patronem XXVII promocji w Krajowej Szkole Administracji Publicznej.

Rondo w Szczecinie także nosi imię Jana Karskiego, a w 2016 roku decyzją prezydenta RP Andrzeja Dudy, Karski został pośmiertnie awansowany na stopień generała brygady Wojska Polskiego.

W 2024 roku w Muzeum Historii Polski (MHP) w Warszawie odbył się premierowy pokaz amerykańskiego filmu „Zapamiętaj. Świadectwo Jana Karskiego” („Remember this. The Lesson of Jan Karski”).

Nagrody, medale

Nagroda Jana Karskiego i Poli Nireńskiej przyznawana jest od 1993 roku. Ufundowana przez prof. Jana Karskiego, jest administrowana przez Żydowski Instytut Naukowy YIVO w Nowym Jorku.

W wiośnie 2000 roku Karski ustanowił Nagrodę Orła Jana Karskiego, którą przyznano pierwszym laureatom, Jackowi Kuroń i ks. prof. Józefowi Tischnerowi. Ta nagroda jest wyjątkowa, gdyż została stworzona wyłącznie w jego imieniu. W kolejnych latach zdobyli ją m.in. Elie Wiesel, Szimon Peres, Lech Wałęsa, Aleksander Kwaśniewski, Tadeusz Mazowiecki, Bronisław Geremek, Adam Michnik, Karol Modzelewski, Oriana Fallaci, Richard Pipes, kardynał Stanisław Dziwisz, biskup Tadeusz Pieronek, „Tygodnik Powszechny”, Hoover Institution, United States Holocaust Memorial Museum, Muzeum Bojowników Getta, Rotary International, Borys Niemcow oraz rabin Abraham Skórka. Pośmiertnie uhonorowano także generała Władysława Andersa oraz Pawła Adamowicza.

24 kwietnia 2014 roku Narodowy Bank Polski wyemitował monety „100. rocznica urodzin Jana Karskiego” o nominałach 200 zł, 10 zł i 2 zł.

W celu uświetnienia obchodów 75-lecia Misji Jana Karskiego, Towarzystwo Jana Karskiego w Nowym Jorku wybiło Medal 75-lecia Misji, w ograniczonej edycji trzydziestu egzemplarzy. Projekt stworzył znany artysta Janusz Kapusta, a medal został wręczony m.in. papieżowi Franciszkowi w Watykanie.

Pomniki

W 2017 roku, z okazji 75-lecia wojennej misji, odsłonięto w Izbicy koło Krasnegostawu monument autorstwa Andrzeja Pityńskiego, który upamiętnia moment, kiedy Karski wszedł do zorganizowanego przez hitlerowców obozu tranzytowego dla Żydów.

W ramach upamiętnienia Karskiego, na przestrzeni lat powstały liczne „Ławki Karskiego”. Pierwsza została zainstalowana na campusie Uniwersytetu Georgetown w Waszyngtonie w wrześniu 2002 roku i jest dziełem Karola Badyny. Kolejne ławki powstały w różnych lokalizacjach: w Kielcach (2005), Łodzi (2009), Tel Awiwie (2009), Warszawie (2013) oraz Krakowie (2016).

Jednak te formy upamiętnienia Karskiego nie napotkały jednogłośnej akceptacji. Rodzina Karskiego oraz Towarzystwo Jana Karskiego z Nowego Jorku wielokrotnie protestowały przeciwko upamiętnieniu go w formie pomników, podkreślając, że taka forma nie odzwierciedla jego życiowych wartości i był on przeciwny takim upamiętnieniom.

Publikacje

Jan Karski, jako świadek historii, prezentuje różnorodne publikacje, które weszły do kanonu literatury dotyczącej II wojny światowej i Polskiego Podziemia. Oto kluczowe pozycje jego twórczości:

• Courier from Poland: The Story of a Secret State, Houghton Mifflin, Boston 1944,
• Przekład polski: Tajne państwo. Opowieść o polskim Podziemiu, tłum. Waldemar Piasecki, Wydawnictwo „Twój Styl”, Warszawa 1999, ISBN 83-7163-177-4; wyd. 2, Rosner & Wspólnicy, Warszawa 2004, ISBN 83-89217-39-2.
• Przekład polski: Tajne państwo. Opowieść o polskim Podziemiu, tłum. Grzegorz Siwek, Znak Horyzont, Kraków 2014, ISBN 978-83-240-3005-7.
• The Great Powers and Poland, 1919–1945: From Versailles to Yalta, University Press of America, Lanham, MD 1985,
• Przekład polski: Wielkie mocarstwa a Polska, Wydawnictwo Społeczne KOS, 2 t., Warszawa 1987.
• Przekład polski: Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919–1945. Od Wersalu do Jałty, tłum. Elżbieta Morawiec, Wszechnica Społeczno-Polityczna, Kraków 1989; wyd. 2, PIW, Warszawa 1992, ISBN 83-06-02162-2.
• Tajna dyplomacja Churchilla i Roosevelta w sprawie Polski (1940–1945), „Zeszyty Historyczne” 78 (1986), s. 14–24 (przedruk: Lublin 1995, ISBN 83-227-0742-8).
• Polska powinna stać się pomostem między narodami Europy Zachodniej i jej wschodnimi sąsiadami, Łódź 1997 (przemówienie).
• Emisariusz własnymi słowami. Zapis rozmów przeprowadzonych w latach 1995–1997 w Waszyngtonie emitowanych w Głosie Ameryki, red. Maciej Wierzyński, PWN, Warszawa 2013, ISBN 978-83-7705-455-0.

Literatura o Janie Karskim

Literatura dotycząca Jana Karskiego jest bogata i różnorodna, oferując wiele cennych pozycji, które przybliżają jego życie i działalność. Oto wybrane tytuły, które warto poznać:

• Jerzy Korczak, Misja ostatniej nadziei, Oficyna Wydawnicza VOLUMEN, Warszawa 1992,
• E. T. Wood, Karski: opowieść o emisariuszu, Kraków 1996,
• Jerzy Korczak, Karski, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 2001,
• S. M. Jankowski, Karski: raporty tajnego emisariusza, Poznań 2009,
• Y. Haenel, Jan Karski powieść, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010,
• Jerzy Korczak, Karski. Opowieść biograficzna, VEDA Agencja Wydawnicza, Warszawa 2010,
• A. Żbikowski, Karski, Warszawa 2011,
• Jan Karski a odpowiedzialność za ochronę, Wydawnictwo Semper i Fundacja Edukacyjna Jana Karskiego, Warszawa 2015,
• Waldemar Piasecki, Jan Karski. Jedno życie, tom. I „Madagaskar”, Wydawnictwo Insignis, Kraków 2015,
• Waldemar Piasecki, Jan Karski. Jedno życie, tom. II „Inferno”, Wydawnictwo Insignis, Kraków 2017.

W kulturze popularnej

W kulturze popularnej Jan Karski zajmuje szczególne miejsce, które zostało utrwalone w różnych formach sztuki, takich jak film i teatr. Jego życie i misja znalazły odzwierciedlenie w licznych produkcjach filmowych, które dokumentują niezwykłe wydarzenia związane z jego osobą.

Filmografia Jest to lista filmów dokumentalnych, które poświęcone są tej wybitnej postaci:

• Daremna misja. Opowieść Jana Karskiego-Kozielewskiego. Film dokumentalny o Janie Karskim, scenariusz i reżyseria Janusz Weychert, 1993,
• Moja misja. Film dokumentalny, scenariusz i reżyseria: Waldemar Piasecki, Michał Fajbusiewicz, TVP 1996,
• Mur. Film dokumentalny przedstawiający historię Artura Szmula Zygielbojma, scenariusz i reżyseria Mieczysława Wazacza, 2001,
• Człowiek, który chciał zatrzymać holocaust. Dokument o Janie Karskim (pośmiertny), scenariusz i reżyseria: Jan Grzyb, 2005,
• Fragmenty wywiadu C. Lanzmanna z Karskim, reżyseria: Claude Lanzmann, Francja, 1985 (unikatowe materiały niewykorzystane w filmie),
• Wysłannik z Polski (Messenger from Poland), reżyseria Martin Smith, Wielka Brytania 1987,
• Posłaniec z piekła. Historia Jana Karskiego (Messenger from Hell), produkcja: Rafael Medoff, Neil Adams, Stan Lee, USA, Disney Enterprises, 2010, film animowany,
• Karski i władcy ludzkości (Karski & The Lords of Humanity), film dokumentalny, scenariusz: Katka Reszke, Sławomir Grünberg, E. Thomas Wood, reżyseria Sławomir Grünberg, Polska, USA, 2015.

Teatr również odegrał ważną rolę w propagowaniu wiedzy o Janie Karskim. Przykładem jest monodram „Zapamiętaj. Świadectwo Jana Karskiego”, który był produkowany w Laboratory for Global Performance and Politics w listopadzie 2019 roku na Uniwersytecie Georgetown. Spektakl ten był prezentowany w Londynie we współpracy z Human Rights Watch w dniach, kiedy obchodzono 75. rocznicę wyzwolenia Auschwitz-Birkenau. Tego rodzaju przedstawienia odbyły się także w Shakespeare Theatre Company w Waszyngtonie, w Chicago, Bilbao w ramach The Wellbeing Summit for Social Change, Nowym Jorku w Theatre for a New Audience, a także w Berkeley Repertory Theater w Kalifornii. W 2023 roku, dzięki staraniom Fundacji Edukacyjnej Jana Karskiego oraz Jan Karski Educational Foundation, spektakl ten został zaprezentowany w czterech polskich miastach. W roli tytułowej zagrał znany hollywoodzki aktor, David Strathairn.

---

Oceń: Jan Karski

---