Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Łodzi

---

Historia

Historia budowy (lata 1886–1896)

Pomysł stworzenia nowego, murowanego kościoła parafialnego był inicjatywą ówczesnego administratora parafii – ks. Jana Siemca. Wzrost liczby wiernych do 26 000 sprawił, że dotychczasowy obiekt stał się niewystarczający. W piśmie z 3 czerwca 1886 roku do władz zwrócono uwagę na uciążliwości, jakie niosła ciasnota – \”wskutek ciasnoty kościoła tłumy ludzi zmuszone są stać na kościelnym odkrytym dziedzińcu\” – co w złych warunkach atmosferycznych, szczególnie zimą, było po prostu nie do przyjęcia.

Rada parafialna podjęła decyzję o budowie nowego kościoła pod koniec czerwca 1886 roku, zapowiadając, że drewniany obiekt zostanie rozebrany dopiero po zakończeniu budowy nowej świątyni. Zgromadzenie podejmujące decyzję miało miejsce w dniu 25 października 1886 roku. W jego trakcie, z udziałem około 150 osób, utworzono komitet budowy pod kierownictwem notariusza Konstanty Płacheckiego. Podjęto również zobowiązania dotyczące finansowania nowej świątyni poprzez składki wiernych.

Budowa miała być prowadzona w miejscu dotychczasowego kościoła drewnianego, na placu Starego Miasta, ograniczonym ulicami Zgierską i Kościelną. Specyfika ukształtowania terenu, gdzie plac stanowił kulminację doliny Łódki, oraz jego wyższość nad otaczającymi ulicami, miały podkreślić majestat przyszłego kościoła.

Nawiasem mówiąc, istnieją kontrowersje dotyczące tego, jaki kościół właściwie stanie w tym miejscu. Czy jest to drugi, a może trzeci kościół? Rozbieżności dotyczą lokalizacji pierwszej drewnianej świątyni, przypuszczalnie zlokalizowanej w okolicach obecnego skrzyżowania ulic Zachodniej z Lutomierską.

Projekt

Za projekt świątyni odpowiadał warszawski architekt Konstanty Wojciechowski, który do września 1886 roku opracował rysunki przyszłej budowli. Publikację tych projektów w \”Przeglądzie Technicznym\” z października tego samego roku poprzedzała życzliwa recenzja Zygmunta Kiślańskiego. Architektura nowego kościoła miała łączyć nowoczesność z elementami tradycyjnymi, przy użyciu cegły bez tynku na zewnętrznych ścianach oraz cegły modelowej dla ozdób.

W recenzji szczególnie podkreślano funkcjonalność, oddzielne pomieszczenie dla osób głuchych w zakrystii oraz pomysł podniesienia prezbiterium. Koszt budowy oszacowano na 98 428 rubli, a decyzje dotyczące realizacji projektu zatwierdzone zostały przez wszystkie instytucje kościelne oraz Wyższą Władzę Rządową w Petersburgu.

Jeszcze przed rozpoczęciem budowy, mieszkańcy miasta mogli zobaczyć gipsowy model kościoła stworzony przez Romualda Gräulicha, umieszczony w oknie wystawowym pewnego składu.

Nabożeństwa do czasu zakończenia budowy odbywały się w czasowej kaplicy na katolickiej części Starego Cmentarza.

Kalendarium prac budowlanych

– 1887

• W pierwszych dniach sierpnia zaczęto prace ziemne, korzystając ze zgromadzonych funduszy.
• Kamienie fundamentowe przywożono z Moskuli, a prace budowlane przyciągnęły wielu ochotników do pracy.

„[…] W dzielnicy staromiejskiej, dokoła starego kościółka wre życie, aż miło! Wzięto się do kopania ziemi pod fundamenty nowej świątyni…”

– 1888

• W kwietniu odkryto grób z dwiema trumnami, co wzbudziło zainteresowanie mieszkańców.
• 21 maja, wmurowano kamień węgielny, co miało miejsce w asyście wielu znakomitych gości.

– 1889

W maju mieliśmy problemy z dostawami cegieł, co zmusiło do wstrzymania budowy.

– 1890

• Budowa plebanii zakończona, a fundamenty kościoła stają się widoczne.
• Było to również czas pierwszej mszy odprawionej w nowym kościele.

– 1891

Wstawienie okien figuralnych oraz dzwonów wzbogaciło wnętrze kościoła, nad którym pieczę sprawował nowy proboszcz.

– 1892

Wykończenie zewnętrznych prac budowlanych oraz rozpoczęcie renowacji, które jednak musiały zostać wstrzymane z powodu braków w funduszach.

– 1895

Rozpoczęcie budowy głównego ołtarza wzorowanego na ołtarzu Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie.

– 1896

Inauguracja dużych organów, co stanowiło kulminacyjny moment budowy.

Historia po zakończeniu budowy (od roku 1897)

Lata 1897–1939

Całkowity koszt budowy – ponad 100 000 rubli. 5 czerwca 1897 roku, w czasie uroczystej ceremonii, biskup warszawski Kazimierz Ruszkiewicz konsekrował kościół, co otworzyło nowy rozdział w jego historii.

W pierwszych latach XX wieku rozpoczęto prace nad ogrodzeniem plebanii i ogrodu, a świątynia stała się ważnym punktem na religijnej mapie Łodzi.

W czasie I wojny światowej, kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Łodzi stał się miejscem dla uwag prasowych, które relacjonowały cierpienia związane z ostrzałem w bitwie pod Łodzią.

Lata 1940–1945

W czasach II wojny światowej, kościół został przekształcony w magazyn mienia żydowskiego. Po wojnie, jedną z relacji mówiła o ludziach, którzy przetrwali dzięki ukrywaniu się w wieżach kościoła.

Od roku 1945

W 1971 roku kościół został wpisany do rejestru zabytków. Dalsze renowacje miały miejsce w latach 90. i 2000. Ostatnie lata przyniosły także wiele inwestycji, w tym projekt rewitalizacji starej plebanii. W obliczu współczesnych wyzwań, kościół Wniebowzięcia NMP stał się nie tylko miejscem kultu, ale i symbolem historii Łodzi.

Ważniejsi fundatorzy

W latach 1886–1897, suma wpłat gotówkowych od fundatorów kościoła, uwzględniająca także zyski z organizowanych koncertów, osiągnęła znaczącą kwotę, która przekroczyła 44 000 rubli. To była niemal połowa kosztów związanych z budową tej pięknej świątyni. Oto niektórzy z głównych darczyńców:

• Firma „Anton Sahlmann” z Fürth – 50 rubli (1886),
• Towarzystwo Kredytowe m. Łodzi – 1000 rubli (marzec 1888),
• L. Keller – 10 000 cegieł (kwiecień 1888),
• Ludwik Meyer – 30 000 cegieł (kwiecień 1888),
• Rodzina Karola Scheiblera – 10 000 rubli (maj 1888); 5000 rubli (sierpień 1889); 5000 rubli (maj 1890),
• Adolf Gehlig – 200 rubli (czerwiec 1888),
• Rodzina Ludwika Grohmana – 1000 rubli (luty 1889),
• Juliusz Kunitzer – 2000 rubli (lipiec 1889),
• Izrael Poznański – posadzka terakotowa niemieckiej firmy Villeroy & Boch z Mettlach, o wartości 9000 rubli, skład materiałów obejmował płyty piaskowca, biały marmur i cement, stanowiąc część kosztów związanych z dużymi organami,
• Franciszek Fiszer – 100 rubli (styczeń 1892),
• Aleksander i Ida Skrudzińscy – 550 rubli (kwiecień 1892),
• Katarzyna Kesslerowa – 110 rubli (wrzesień 1892),
• Edward Herbst – 1000 rubli (grudzień 1893),
• Juliusz Heinzel – 10 000 rubli (przed 1896),
• Robert Biedermann – 3000 rubli (przed 1900),
• Wacław Drozdowski – ⅓ kosztu polichromii w kaplicy Matki Bożej Miłosierdzia,
• Antoni Urbanowski – chrzcielnica o wartości 1700 rubli w kaplicy Matki Bożej Miłosierdzia, a także marmurowa mensa ołtarzowa o wartości 2000 rubli,
• Rodzina Władysława Wizbeka – ambona o wartości 3500 rubli,
• Wdowa Stachlewska – 3500 rubli,
• Konstanty Płachecki – 500 rubli.

Na początku kwietnia 1892 roku, z inicjatywy proboszcza parafii, ks. Karola Szmidla, w Łódzkim Domu Koncertowym Ignacego Vogla, usytuowanym przy ul. Dzielnej 18 (obecnie ul. prez. Gabriela Narutowicza 20/22), zorganizowano koncert, w którym uczestniczył m.in. chór Warszawskiego Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”. Zyski z tego wydarzenia, wynoszące 1468 rubli 74 kopiejek, zostały przeznaczone na zakończenie budowy kościoła.

Architektura

Budowla ta wyróżnia się stylowym zjawiskiem architektonicznym, które można określić jako neogotyk w wersji wiślano-bałtyckiej. Taki styl jest znany z zastosowania w budowlach sakralnych, a kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Łodzi doskonale wpisuje się w tę tradycję. Jego konstrukcja zbudowana jest z nieotynkowanej czerwonej cegły, co nadaje mu wyjątkowy charakter.

Obiekt został zaprojektowany na planu krzyża łacińskiego, przy czym dłuższa oś jest zgodna z kierunkiem ul. Lutomierskiej. To trójnawowe wnętrze z transeptem prezentuje się okazale, a dwie wieże, pokryte blachą miedzianą, zdobią fasadę świątyni.

W miejscu, gdzie krzyżują się osie transeptu i nawy głównej, dostrzegamy sygnaturkę, która stanowi harmonijny element całej kompozycji. W górnej części kondygnacji obu wież znajdują się zegary, których tarcze są skierowane w różne strony świata; na północ oraz zachód w przypadku wieży północnej, a na południe oraz zachód w wieży południowej.

Okna kościoła zostały zamknięte w ostrołukowy sposób i wypełnione pięknymi witrażami, które dodają wnętrzu niepowtarzalnego klimatu i są doskonałym przykładem sztuki rzemieślniczej.

Wystrój wnętrza i wyposażenie

Wnętrze kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Łodzi urzeka swoją architekturą, które zostało zaprojektowane w neogotyckim stylu. Główny ołtarz, stworzony przez Konstantego Wojciechowskiego, znajduje się w półokrągłej apsydzie. W jego nastawie można podziwiać tryptyk, autorstwa Antoniego Panasiuka, który jest zdobiony z obu stron i wzorowany na estetyce gotyckiej. W centralnej części tryptyku umieszczono scenę Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, a powyżej znajduje się rzeźba koronacji.

Boczne skrzydła tryptyku są podzielone na kwatery, gdzie na awersie można znaleźć płaskorzeźby przedstawiające tajemnice radosne oraz chwalebne różańca, zaś na rewersie znajdują się malowidła na blasze miedzianej, odnoszące się do tajemnic bolesnych. Po bokach tryptyku umieszczono rzeźby figuralne błogosławionego Czesława (z lewej strony) oraz Świętego Jana Kantego. Powyżej tryptyku można dostrzec rzeźby Świętego Wojciecha oraz Świętego Stanisława, biskupa i męczennika.

W niewielkich niszach umieszczonych na predelli ołtarza stoją rzeźby świętych: Ambrożego, Grzegorza, Hieronima i Augustyna. Istnieje również drugi ołtarz, który jest poświęcony Najświętszemu Sercu Pana Jezusa.

Witraże znajdujące się w oknach oświetlających prezbiterium przedstawiają Świętego Wojciecha, Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny oraz Świętego Stanisława, biskupa i męczennika. Pozostałe okna ozdobione są witrażami z geometrycznymi ornamentami.

Na ścianach bocznych znajdują się różnorodne płaskorzeźby, a nad drzwiami, które prowadzą z prezbiterium do zakrystii, umieszczona jest XVII-wieczna płaskorzeźba przedstawiająca Chrystusa w Ogrójcu. Przesuwając się ku kaplicy, można zobaczyć płaskorzeźbę przedstawiającą ucieczkę Świętej Rodziny do Egiptu.

W kaplicy obok prezbiterium znajduje się ołtarz z gotycką nastawą, w którym umieszczony jest cudowny obraz Matki Bożej Miłosierdzia – Matki Boskiej Łódzkiej, znany także jako Bałucka. Przypuszczalnie zakupiony przez łódzkich mieszkańców w 1655 roku jako wotum dziękczynne, jest to dzieło sztuki wzorowane na wizerunku Matki Boskiej Ostrobramskiej i uznawane za najstarszą istniejącą kopię. Pierwsze pisemne wzmianki dotyczące tego obrazu datowane są na rok 1718. Jest również związana z nim legenda, w której opisano, iż obraz został znaleziony przez mieszczan w łodzi na pobliskiej rzece Łódce i przeniesiony do kościoła. Jest on znany z wielu łask, o czym świadczą pozostawiane wota przez pielgrzymów.

W tej samej kaplicy znajduje się chrzcielnica z białego marmuru, która została wykonana oraz podarowana przez łódzki zakład kamieniarski Antoniego Urbanowskiego. Warto zaznaczyć, że w 1896 roku miało tu miejsce ważne wydarzenie – chrzest Stanisławy Leszczyńskiej, późniejszej Służebnicy Bożej.

W transepcie kościoła zobaczymy półkolistą apsydę z obrazem Świętej Anny uczącej Maryję czytać, a po drugiej stronie transeptu, kaplicę ze wspaniałą rzeźbą przedstawiającą Świętą Rodzinę.

Stacje drogi krzyżowej są rozmieszczone na ścianach świątyni, w formie płaskorzeźb wykonanych z lipowego drewna, które pochodzą z Tyrolu i zostały podarowane przez rodzinę Brajerów z Radogoszcza. Chór muzyczny wspierają dwa silne filary, na których zainstalowane są organy, składające się z 37 głosów i 40 rejestrów, wykonane przez śląską wytwórnię Waetera. Te gotyckie organy sprowadzono z Wiednia w 1892 roku.

Warto również zwrócić uwagę na tablicę epitafijną, poświęconą pamięci gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, znajdującą się w bocznej kruchcie. Był on znaczącą postacią w historii Polski, uczestniczył w insurekcji kościuszkowskiej i był twórcą Legionów Polskich we Włoszech.

Ostatnim, lecz nie mniej ważnym elementem przepięknego wnętrza kościoła jest posadzka. Została wykonana z terakoty niemieckiej firmy Villeroy & Boch z Mettlach, ułożonej na solidnym betonowym podkładzie. W prezbiterium przed głównym ołtarzem zastosowano białe marmurowe płytki, natomiast w kruchtach głównej i bocznych posadzki tworzą płyty piaskowca oraz cement. Całkowity koszt tej wyjątkowej posadzki został pokryty przez znanego łódzkiego przemysłowca Izraela Poznańskiego.

W kościele znajduje się również XVII-wieczna monstrancja, bogato zdobiona w złoto i srebro, ze znakiem daty 1626 r., która została podarowana przez łódzkiego mieszkańca Pawła Kubowicza.

Teren przykościelny

Na obszarze wokół kościoła prowadzą do niego schody, które znajdują się w trzech narożnikach: z północno-zachodniego – przy północnym skrzyżowaniu ul. Zgierskiej z pl. Kościelnym, z południowo-zachodniego – przy południowym skrzyżowaniu ul. Zgierskiej z pl. Kościelnym, oraz z południowo-wschodniego – przy skrzyżowaniu ul. Kościelnej z pl. Kościelnym. Ponadto, wejście od strony północno-wschodniej, usytuowane przy przecięciu ulic Kościelnej i Wojska Polskiego, daje bezpośredni dostęp z poziomu ulicy.

Na ogrodzonym terenie wokół kościoła dawniej znajdował się niewielki cmentarz staromiejski, który przez długi czas był jedynym katolickim miejscem pochówku w Łodzi, aż do lat 20. XIX wieku. W związku z szybkim przyrostem ludności, spowodowanym dynamicznym rozwojem Łodzi jako miasta przemysłowego, lokalne władze musiały podjąć decyzję o utworzeniu znacznie większego cmentarza w innej lokalizacji. Z tego powodu mały cmentarz staromiejski został zamknięty i stopniowo zlikwidowany.

Obecnie, w 2024 roku, jedynym pozostałym śladem po tym cmentarzu jest kamienny nagrobek Macieja Wyszyńskiego, który był właścicielem podłódzkiej huty szkła w Żabieńcu lub Radogoszczy. Zmarł on 11 czerwca 1822 roku w wieku 38 lat i znajduje się w tylnej części przykościelnego placu, w południowo-wschodnim rogu, przy ogrodzeniu od strony ul. Kościelnej. Jest to najstarszy kamień nagrobny, jaki można spotkać w Łodzi. Na jego powierzchni wyryta jest inskrypcja:

Tu leżą Zwłoki ś.p. M. Wyszyńskiego. Umarł d.11 Czerw. 1822 r. skończywszy lat 38. w.s. prosi o pobożne Westchnienie. Czułość wierney Żony i przywiązanych Dzieci ten Pomnik wystawiła.

W północno-zachodniej części placu, przy ogrodzeniu od strony ulicy Wojska Polskiego, umieszczono drewniany krzyż misyjny, do którego przymocowane są dwie tablice. Pierwsza z nich, metalowa, informuje o misjach świętych, które miały miejsce w dniach 13–21 listopada 1999 roku, prowadzone przez księży saletynów z Dębowca. Druga tablica, wykonana z polerowanego czarnego granitu, upamiętnia misje święte odbywające się w dniach 5–11 maja 2010 roku, głoszone przed nawiedzeniem Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej przez księdza Salezjanów z Lutomierska.

W tej samej części terenu znajduje się także płyta z szarego piaskowca, umieszczona na jednym z filarów ogrodzenia wzdłuż ul. Zgierskiej, na wysokości ul. Lutomierskiej, z następującą inskrypcją:

† Tu zgasła wypadkową śmiercią d. 4 lipca 1898 r. ś.p. Bronisława z Kochanowskich Brzozowska żona lekarza m. Łodzi przeżywszy lat 48. Pochowana w Kołacinku. Prosi o modlitwę do Boga.

Treść tej inskrypcji dotyczy tragiczną śmierci, która miała miejsce na ul. Zgierskiej, tuż obok ogrodzenia kościoła. Na szczycie środkowego filaru ogrodzenia wzdłuż ul. Zgierskiej znajduje się figura Matki Boskiej, otoczonej aniołkami, zwrócona ku ulicy Lutomierskiej.

---

Oceń: Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Łodzi

---