Jan Kowalewski, urodzony 24 października 1892 roku w Łodzi, a zmarły 31 października 1965 roku w Londynie, był postacią wyjątkową w historii Polski. Jako podpułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego, łączył w sobie talenty wojskowe oraz naukowe.
W szczególności znany był jako matematyk, poliglota oraz kryptolog, co umożliwiło mu złamanie sowieckich szyfrow w czasie wojny z bolszewikami. Jego wyjątkowe umiejętności przyczyniły się do licznych sukcesów militarnych.
Jan Kowalewski służył w Oddziale II Sztabu Głównego, gdzie jego wiedza i doświadczenie były nieocenione. Jego praca. zarówno w mundurze, jak i w dziedzinie nauki, pozostawiła trwały ślad w świadomości patriotycznej i intelektualnej Polski.
Życiorys
Jan Kowalewski, urodzony 24 października 1892 roku, był synem Józefa i Zdzisławy z Kowalskich. Swoje wykształcenie rozpoczął w Szkole Handlowej Zgromadzenia Kupców w Łodzi, a w latach 1909–1912 kontynuował studia na Uniwersytecie w Liège, gdzie uzyskał półdyplom z chemii technicznej. Po zakończeniu edukacji wrócił do Łodzi, zdobywając doświadczenie zawodowe w chemicznych zakładach w Zgierzu. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej podjął pracę jako inżynier w Białej Cerkwi na Ukrainie.
Władanie językami obcymi, takimi jak niemiecki, francuski oraz rosyjski, otworzyło mu drzwi do kariery wojskowej. Po wybuchu I wojny światowej został zmobilizowany do armii rosyjskiej, gdzie ukończył szkołę oficerską w Kijowie. Ukończone szkolenie pozwoliło mu uzyskać stopień chorążego, a następnie przydzielono go do rezerwy w Teodozji. Jan brał udział w walkach na froncie rumuńskim, a jego zaangażowanie zostało docenione awansem na podporucznika w 1917 roku.
20-lecie międzywojenne
Po rewolucji lutowej Kowalewski aktywnie działał w Związku Wojskowych Polaków. W 1917 roku pełnił funkcję komisarza frontu rumuńskiego, a w późniejszych latach pracował jako oficer operacyjny w sztabie II Korpusu Polskiego w Besarabii. Po chwili doniosłych wydarzeń, takich jak dostanie się do niewoli niemieckiej pod Kaniowem oraz ucieczkę przy wsparciu Michała Żymierskiego, Kowalewski dołączył do Polskiej Organizacji Wojskowej. W stopniu porucznika objął stanowisko szefa wywiadu w nowo formowanej 4 Dywizji Strzelców Polskich, a na początku 1919 roku wrócił do niepodległej Polski.
W okresie międzywojennym Kowalewski stał się uznawanym kryptoanalitykiem. Jego wybitne zdolności matematyczne i znajomość języków obcych doprowadziły do utworzenia Wydziału II Radiowywiadu Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Generalnego, gdzie był naczelnikiem. Organizował sieć stacji nasłuchowych oraz wprowadzał metody dekryptażu. W jego zespole znaleźli się wybitni matematycy, w tym profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego oraz Uniwersytetu Lwowskiego, jak Stefan Mazurkiewicz i Wacław Sierpiński. Swoją karierę wojskową Kowalewski zakończył mianowaniem na kapitana w czerwcu 1919 roku.
Jego wczesne doświadczenia w rosyjskiej szkole oraz znajomość praktycznych aspektów działań inżynieryjnych w armii rosyjskiej pozwoliły mu na skuteczne przeprowadzenie dekryptażu radiogramów. Począwszy od sierpnia 1919 roku, Kowalewski intensyfikował swoje badania, zdobywając pierwsze klucze szyfrowe Armii Czerwonej, które pozwoliły mu na odczytanie korespondencji bolszewickiej oraz szyfrów Armii Ochotniczej, co znacznie wzmocniło polski wywiad. W 1920 roku zaczęły się jego prace nad łamaniem szyfrów niemieckich, a jego analiza przyniosła znaczące rezultaty.
II wojna światowa
W wrześniu 1939 roku, po ewakuacji do Rumunii, Kowalewski uczestniczył w pomocniczym komitecie dla polskich uchodźców w Bukareszcie. W styczniu 1940 roku przebywał we Francji, gdzie współtworzył plan ofensywy przeciw Niemcom na Bałkanach. Po ewakuacji z Paryża dotarł do Portugalii i stał się kluczową postacią w organizowaniu pomocy dla polskich uchodźców, a także w działalności informacyjnej opartej na Akcji Kontynentalnej, której celem było koordynowanie działań oporu.
Kowalewski uzyskał od generała Sikorskiego ważne zmiany w celu założenia placówki łączności z kontynentem. Kierował nią w Lizbonie, gdzie integrowano działania wywiadowcze z całej Europy Zachodniej. Pozytywnie oceniane operacje Kowalewskiego przyczyniły się do sukcesów w polskim wywiadzie, a jego strategia zbierania informacji okazała się wyjątkowo skuteczna. Niestety, sprzyjające okoliczności współpracy z rządami Węgier i Rumunii nie przyniosły na tyle owocnych wyników, aby zmienić losy wojny.
Okres powojenny
Po zakończeniu wojny Jan Kowalewski osiedlił się w Londynie, gdzie od 1944 do 1954 roku współredagował biuletyn informacyjny „East Europe”. To pismo, z wieloma jego artykułami, informowało zachodnioeuropejskich odbiorców o sytuacji za żelazną kurtyną. Pomimo oskarżeń o zdradę polskich interesów, Kowalewski kontynuował swoją działalność w Radiu Wolna Europa. Do końca życia pozostał aktywny intelektualnie, a jego ostatnie osiągnięcie to złamanie szyfru Romualda Traugutta, co miało miejsce dwa lata przed jego śmiercią. Niestety, jego życie zakończyło się wskutek choroby nowotworowej.
Upamiętnienie
Hrabina Judith Listowel, współpracowniczka Kowalewskiego z „East Europe and Soviet Russia”, wzniosła hołd jego dokonań, pisząc biografię, która nosi nazwę Rycerz tajnego frontu (Crusader in the Secret War, 1952). W tej książce wywiadowca przedstawiony jest pod fikcyjnym nazwiskiem Peter Nart.
Pamięci pułkownika Kowalewskiego poświęcona została książka Geography of the U.S.S.R. autorstwa brytyjskiego geografa Johna Petera Cole’a (inne języki).
Od 15 stycznia 2012 roku imię Jana Kowalewskiego nosi 1 Grójecki Ośrodek Radioelektroniczny w Grójcu, co stanowi kolejne upamiętnienie jego dokonań.
W uznaniu jego wybitnych zasług dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, postanowieniem z 4 lipca 2012 roku, pułkownik Kowalewski został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. Odznaczenie to przekazano rodzinie podczas uroczystości, która miała miejsce 15 sierpnia 2012 r.
23 października 2014 na budynku przy ulicy Piotrkowskiej 132 w Łodzi, gdzie Kowalewski mieszkał w latach szkolnych, odsłonięto tablicę pamiątkową, która upamiętnia jego osobę.
W 2018 roku stworzono film, który przedstawia postać Jana Kowalewskiego w kontekście zwycięstwa Polski nad bolszewikami w 1920 roku. Film ten nosi tytuł Człowiek, który zatrzymał Rosję.
Również 24 października 2018 roku w Lidzbarku Warmińskim odsłonięto obelisk, który jest hołdem dla Jana Kowalewskiego.
1 kwietnia 2019 roku władze Politechniki Gdańskiej oraz Muzeum II wojny światowej ustanowiły nagrodę im. Jana Kowalewskiego, która ma na celu uhonorowanie jego dziedzictwa.
Uchwałą z 17 października 2019 roku Senat RP IX kadencji ogłosił rok 2020 Rokiem Jana Kowalewskiego, a 14 sierpnia 2020 roku Sejm także uhonorował Kowalewskiego poprzez okolicznościową uchwałę.
30 czerwca 2020 roku Kowalewski został upamiętniony także na znaczku pocztowym wydanym przez Poczta Polska.
Prezydent RP, Andrzej Duda, na wniosek Ministra Obrony Narodowej, 22 września 2020 roku pośmiertnie mianował go na stopień generała brygady.
24 października 2020 roku na kamienicy przy ulicy Nawrot 7 w Łodzi odsłonięto mural, który przedstawia podobiznę Kowalewskiego.
10 listopada 2021 roku Publiczna Szkoła Podstawowa w Bikówku została nazwana imieniem generała brygady Jana Kowalewskiego, co stanowi kolejny krok w kierunku upamiętnienia jego osoby.
W 2022 roku Instytut Pamięci Narodowej opublikował zbiór studiów poświęconych Kowalewskiemu, co dodatkowo wzbogaca wiedzę na jego temat.
W 2024 roku historię Jana Kowalewskiego zaprezentowano w oryginalny sposób w Fabryce Aktywności Miejskiej w Łodzi, gdzie jego życie i losy jako bohatera wojny polsko-bolszewickiej przedstawiono za pomocą 12 komiksowych ilustracji.
Awanse
Jan Kowalewski doczekał się wielu znaczących awansów w czasie swojej służby wojskowej, które świadczą o jego postępie i osiągnięciach w armii.
- chorąży – 1 stycznia 1916 r.,
- podporucznik – 1917,
- porucznik – 15 lipca 1918 r.,
- kapitan – 1 czerwca 1919 r.,
- major – 31 marca 1924 r., ze starszeństwem z 1 lipca 1923 r. oraz 71 lokatą w korpusie oficerów piechoty,
- podpułkownik – ze starszeństwem z 1 stycznia 1931 r. w korpusie oficerów piechoty,
- pułkownik – nadany prawdopodobnie na emigracji,
- generał brygady – nadany pośmiertnie 22 września 2020 r.
Te stopnie oficerskie podkreślają rolę, jaką odgrywał w historii, oraz jego poświęcenie dla kraju.
Ordery i odznaczenia
Jan Kowalewski był osobą, która zdobyła szereg wyróżnień oraz odznaczeń za swoje zasługi. Jego osiągnięcia jako żołnierza i obywatela w historii Polski zasługują na szczegółowe przedstawienie.
- Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari (1922),
- Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 4 lipca 2012),
- Krzyż Niepodległości z Mieczami (17 marca 1932),
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1930),
- Krzyż Walecznych (trzykrotnie: po raz pierwszy w 1921),
- Złoty Krzyż Zasługi (18 marca 1933),
- Śląski Krzyż Walecznych,
- Odznaka „Znak Pancerny”,
- Order Wschodzącego Słońca V klasy (Japonia, 1926),
- Krzyż Komandorski Orderu Korony Rumunii (Rumunia),
- Krzyż Oficerski Orderu Korony Rumunii (Rumunia),
- Order Palm Akademickich (Francja).
Te odznaczenia pokazują jego odważną służbę i nieustającą determinację w działaniach na rzecz kraju i społeczeństwa.
Pozostali ludzie w kategorii "Wojsko i służby mundurowe":
Konrad Bugajak | Stanisław Wolski (podchorąży) | Mieczysław Teodorczyk (oficer) | Kazimierz Jesionowski | Wacław Frankowski (żołnierz) | Juliusz Roman Heinzel | Edward Rajpold | Robert Staniszewski (pułkownik) | Maria Eugenia Jasińska | Alfred Nowacki | Czesław Twardowski | Paweł Dobrodziej | Zdzisław Głuszczyk | Andrzej Rosiński (wojskowy) | Michał Fiszer | Sławomir Stasiak (wojskowy) | Bogdan Malinowski | Franciszek Berezka-Bereszko | Czesław Jakubowski (podpułkownik) | Albert TraegerOceń: Jan Kowalewski